Atıf Yanlılıkları Nedir?
Davranışları çeşitli faktörlere atıf yaparak açıklamak hiçbir şekilde nesnel olarak işleyen bir süreç değildir. Birden fazla kişi aynı davranışı farklı nedenlere atıf yaparak açıklayabilir. Arkadaşınızın sınavda düşük not almasını, onun tembelliğine atıf yaparak açıklayabilirsiniz. Oysa arkadaşınızın kendisi kötü sınav sonucunu sınav sorularının zor olmasına bağlayabilir. Aslında mahkemelerde olan biteni de bu farklı atıf süreçleri ışığında anlayabiliriz. Savcı, suç olarak adlandırılan davranıştan sanığı sorumlu tutarken, sanığın avukatı bu davranışı sanığın kendisi dışındaki faktörlere atıf yaparak açıklamaya ve müvekkilini korumaya çalışır.
İnsanlarda genel olarak, davranışın nedenlerini davranışı yapan kişinin kendisine yani kişilik özelliklerine atıf yaparak açıklamak yönünde güçlü bir eğilim vardır. Davranışı açıklarken ortamsal faktörlere değil de kişinin kendisine atıf yapma eğilimimiz sosyal psikolojide temel atıf hatası olarak adlandırılır. Temel atıf hatası, davranış üzerinde ortamsal etkilerin önemini küçük görme ve davranıştan bireyin kişisel bir özelliğinin sorumlu olduğunu varsayma eğilimidir. Bu hatayı muhtemelen başkalarının davranışlarını gözlerken, o kişinin davranışının yer aldığı bağlama değil de kişinin kendisine odaklandığımız için yapmaktayız. Ve sonuçta da davranışa etki eden ortamsal faktörleri göz ardı etmekteyiz.
Temel atıf hatası ortamsal faktörlere yeterince odaklanmadığımızdan değil de bu faktörleri yeterince önemsemediğimizden de kaynaklanıyor olabilir. Yani davranışın içinde yer aldığı ortama da kişisel özellikler kadar dikkatimizi yöneltebiliriz ama davranışı ortaya çıkarmada bunların önemli olduğunu düşünmeyiz. Bunu en çok sosyal olarak dışlanmış gruplara yönelik değerlendirmelerimizde görebiliriz. Örneğin yoksulluk ne kadar kişilerin iradeleri dışında bir olgu olarak görülürse görülsün, toplumda halâ yoksul insanları “kötü” olarak görme ve yoksulluklarından onları sorumlu tutma eğilimi devam etmektedir. (Baron, 1996; Morris, 2002).
Diğer bir atıf yanlılığı da kendine hizmet eden yanlılıktır. Kendine hizmet eden yanlılık; olumlu sonuçları kendi kişiliğimize ama olumsuz sonuçları kontrolümüz dışındaki faktörlere atfetme eğilimidir. Kendine hizmet eden yanlılık sistematik olarak kişinin kendi başına gelen olumlu olayları kendi kişiliğine, kişisel yetenek ve becerilerine atfetmesi; olumsuz olayları ise kendisi dışındaki faktörlere atfetmesidir. Bu pek çok sosyal bağlamda kolaylıkla gözlenebilecek bir olgudur ama herhalde hiçbir okul ortamındaki kadar belirgin değildir. Hepimiz öğrencilik yaşamımızdan biliriz ki iyi notu öğrenci alır, kötü notu öğretmen verir! Başarılarımızı içsel faktörlere, başarısızlıklarımızı dışsal faktörlere atfetmek açıkça benlik değerimizi korumak için başvurduğumuz bir stratejidir (Baron, 1996).
Derleyen: Sosyolog Ömer YILDIRIM
Kaynak: Atatürk Üniversitesi Sosyoloji Bölümü 1. Sınıf “Psikolojiye Giriş” ve 2. Sınıf “Deneysel Psikoloji”, 4. Sınıf “Sosyal Psikoloji” Dersi Ders Notları (Ömer YILDIRIM); Açık Öğretim Psikoloji Ders Kitapları ve MEB Liseler İçin Psikoloji Dersi Ders Kitapları