Panoptikon

Panoptikon, ünlü İngiliz filozof Jeremy Bentham tarafından tasarlanan bir tür hapishane modelidir.

Bu hapishanenin merkezinde büyük bir kule vardır. Bu kuleden mahkûmların odaları görülebilir. Mahkûmların odaları bu kulenin etrafındadır. İktidar, yani gardiyanlar bütün mahkûmları görebilirken, mahkûmlar kuledekileri asla göremez; fakat sürekli gözetlendiklerini bilirler. Foucault’ya göre “Panoptikon’un büyük etkisi buradan kaynaklanmaktadır; tutukluda iktidarın otomatik işleyişini sağlayan bilinçli ve sürekli görülebilirlik hâli yaratmak…” Yani iktidar sürekli gözetleyen, söyleme müdahale eden, nüfus politikası ile beden üzerinde egemen olan yeni ve farklı bir iktidardır.

Foucault’nun iktidarın bireyleri nasıl izlediğine ilişkin verdiği örnek Bentham’ın “Panoptikon” örneğidir. Foucault burada iktidarın işleyiş biçimi üzerine bir söylemde bulunmuş ve özellikle iktidar ile bilgi/söylem arasındaki ilişkiye dikkat çekmiştir.

Bentham, Panoptikon‘u “bir üst aklın, gücü elde etmesinin yeni bir modeli” olarak ifade etmiştir.

Panoptikon’un temelinde yatan ilke, tek odalı hücrenin içindeki mahkûma saklanacak hiçbir yer bırakmaması, buna karşılık dış cephedeki duvarın penceresinden gelen dış ışığın kuledeki nöbetçilere tutuklunun her hareketinin bir görüntüsünü izleme olanağını sağlamasıdır. Bunu günümüzdeki kontrol kameraları sistemine benzetmemiz mümkündür. Her odada bir kamera varcasına, mahkûmlar izlenebilmektelerdir.

Bentham’ın yaklaşımına göre, gözlemlenen her yanlış davranışının ceza getireceğini bilen; ama davranışlarının aslında ne zaman gözlemlendiğini bilmeyen tutuklunun, aklını başına toplayarak her zaman izleniyormuşçasına davranmaktan başka seçeneği yoktur. Böylece mahkûm bizzat kendi hareketlerini kollamak durumunda kalacaktır. Sürekli gözetlendiğini zanneden birini gözetlemenin bir anlamı yoktur; o, istenildiği gibi davranacaktır. İşte panoptikon bu işlevi yerine getirir.

Hazırlayan: Sosyolog Ömer Yıldırım