Yapay zekâ teknolojilerindeki olağanüstü gelişme, bir haberin çabucak yaratılmasını kolaylaştırarak okuyucunun bir haber kaynağının ya da makalenin doğru ya da güvenilir olup olmadığına karar vermesini zorlaştırıyor.

Bu sorun son dönemde oldukça yayılmış durumda. Pearson Enstitüsü/AP-NORC tarafından 2021 yılında yapılan bir ankete göre, “Amerikalıların yüzde doksan beşi yanlış bilginin yayılmasının bir sorun olduğuna inanıyor.” Pearson Enstitüsü, küresel çatışmaları azaltacak metotlar üzerine araştırmalar yapıyor.

Burada size bir makalenin doğruluğunu teyit etmenin çeşitli yollarını göstererek yanlış bilgideki artışla mücadele etmeye çalışıyoruz. Bu yöntemler arasında SIFT Yöntemi (İng. Stop, Investigate, Find, Trace ya da T. Dur, Araştır, Bul, İzle), P.R.O.V.E.N. Kaynak Değerlendirme Yöntemi (İng. Purpose, Relevance, Objectivity, Verifiability, Expertise, Newness ya da T. Amaç, Uygunluk, Nesnellik, Doğrulanabilirlik, Uzmanlık, Yenilik) ve çapraz okuma (lateral reading) yer almaktadır.

Çapraz okuma, arama yapmak ve diğer kaynaklara başvurmak için yeni bir tarayıcı sekmesi açarak kaynağı araştırmaya yönelik bir stratejidir. Çapraz okuma, sayfayı aşağı kaydırmak yerine kaynağın değerini araştırarak bilgileri çapraz kontrol etmeyi içerir.

İşte okuyucuların haberdeki gerçekleri kurgudan ayırmasına yardımcı olmak için bu yöntemlere dayanan teknikler…

Yazar veya kurum hakkında araştırma yapın

Kurum hakkında, kurumun kendi web sitesinin dışında bilgi arayın. Başkaları bu kuruluş hakkında ne diyor? Güvenilirliğini sorgulamanıza yol açan herhangi bir tehlike işareti var mı? Tarayıcınızda kuruluşun adını tırnak işareti içinde aratın ve kuruluşu veya grubu eleştirel bir şekilde inceleyen kaynakları açığa çıkarın. Bir kuruluşun “Hakkında” sayfası size yönetim kurulunda kimlerin olduğunu, kuruluşun misyonunu ve kâr amacı gütmeyen statüsünü anlatabilir; ancak bu bilgiler genellikle kuruluşu olumlu bir şekilde sunmak için yazılır.

P.R.O.V.E.N. Kaynak Değerlendirme Yöntemi, okuyucuların yazarın kimlik bilgilerini ve bağlantılarını kontrol etmelerini öneren “Uzmanlık” adlı bir bölüm içerir. Yazarların konuyla ilgili uzmanlıkları veya diplomaları var mı? Daha önce başka konular hakkında neler yazmışlar? Kuruluşu kim finanse ediyor ve bu kuruluşun bağlantıları nelerdir? Bu bağlantılardan herhangi biri potansiyel bir çıkar ilişkisi ortaya koyuyor mu? Yazıları belirli bir bakış açısı lehine ön yargılı olabilir mi?

Bu bilgilerden herhangi biri eksik veya şüpheli ise bu yazar veya kuruluştan uzak durmak isteyebilirsiniz.

Doğru arama tekniklerini kullanın

Web tarayıcısında tam cümleler yerine anahtar sözcükleri aramak ve .org.tr, .gov.tr veya .edu.tr gibi alan adlarına göre aramaları sınırlamak gibi arama tekniklerini öğrenin.

Bir başka iyi yöntem de iki veya daha fazla kelimeyi tırnak içine almaktır; böylece arama motoru kelimeleri yan yana ve sırayla bulur. Örneğin “Susurluk skandalı” gibi. Bu, konuyla ilgili daha anlamlı sonuçlar elde etmenizi sağlar.

Nature dergisinde yayınlanan bir makalede, bir grup araştırmacı “yanlış/yanıltıcı bir makalenin başlığını ya da URL’sini arama sorgusu olarak kullanan kullanıcıların %77’sinin ilk on sonuç arasında en az bir güvenilmez haber bağlantısı bulduğunu” yazmıştır. ¹

Daha etkili bir arama yapmak için söz konusu başlıktaki anahtar kavramları belirlemek ve bu sözcükleri tek tek anahtar sözcük olarak kullanmak önemlidir. Örneğin, eğer başlık “Ankamall Alışveriş Merkezindeki Uzaylıları Gösteren Video İstila İddialarına Yol Açtı” ise okuyucular şöyle bir arama yapabilirler: “Uzaylı istilası” + Ankamall Alışveriş Merkezi.

Kaynağı doğrulayın

Bilginin özgün kaynaklarını kontrol edin. Bilgi doğru bir şekilde alıntılanmış, başka kelimelerle ifade edilmiş veya aktarılmış mı? Aynı gerçekleri veya ifadeleri orijinal kaynakta bulabilir misiniz?

Purdue Üniversitesinin çalışan yetişkinlere yönelik çevrim içi üniversitesi Purdue Global, haber metinleri için de geçerli olabilecek alıntı ve referansların doğrulanmasını, kaynakların “kolay bulunabilir, kolay erişilebilir ve güncelliğini yitirmemiş” olup olmadığının kontrol edilmesini önermektedir. Ayrıca, atıfta bulunulan özgün çalışmaların veya verilerin doğruluğunun kontrol edilmesini de kapsamaktadır.

SIFT Yöntemi de “iddiaları, alıntıları ve medyayı özgün bağlamına kadar izlemek” şeklindeki uyarısıyla bu tavsiyeyi yinelemektedir. Sonuçta kaynak göstermenin her zaman doğru sonuçlar vereceğini varsayamazsınız. Önemli olan kaynaktaki verinin nasıl işlendiği ve iletildiğidir.

Doğruluk kontrolü yapan web sitelerini kullanın

İddiaları doğrulamak için Poynter.org gibi yabancı kaynakları ya da Teyit.org gibi yerel doğruluk kontrol sitelerini kullanın. Doğruluk kontrolü yapan siteler iddiaların doğruluğu hakkında hangi sonuçlara ulaşmışlar, buna ulaşın.

Harvard Kennedy School Misinformation Review makalesi, doğruluk kontrol siteleri arasındaki “yüksek düzeydeki mutabakatın” “doğruluk kontrol sitelerinin halkın gözündeki güvenilirliğini artırdığını” ortaya koymuştur.

Durun ve düşünün

Okuduğunuz şeyin güçlü bir duygusal tepkiyi tetikleyip tetiklemediğini görmek için durun ve düşünün. Cognitive Research dergisindeki bir makale, güçlü duygulara neden olan haberlerin “sahte haberlere inanma” eğilimimizi artırdığını gösteriyor. ²

Yapılan bir çevrim içi çalışmada, basit bir “durup düşünme” eyleminin ve bir başlığın doğru mu yanlış mı olduğu üzerine düşünmenin, bir kişinin yanlış bilgi paylaşmasını engelleyebileceği tespit edilmiştir. Çalışma, durup düşünmenin paylaşma niyetini yalnızca az miktarda (6 puanlık bir ölçekte 0,32 puan) azalttığını gösterse de yazarlar bunun yine de sosyal medyadaki sahte haberlerin yayılmasını azaltabileceğini savunuyor. ³

Yanlış bilgilerin nasıl tespit edileceğini ve kontrol edileceğini bilmek, sorumlu bir dijital vatandaş olmanın önemli bir parçasıdır. Yapay zekâ yaygınlaştıkça bu beceri daha da önem kazanacaktır.

Bu makale Sosyolog Ömer Yıldırım tarafından www.felsefe.gen.tr için, Tracy Bicknell-Holmes, Elaine Watson ve Memo Cordova’nın “Verifying facts in the age of AI – librarians offer 5 strategies” isimli makalesinden Türkçeye çevrilip derlenerek hazırlanmıştır. Alıntılanması durumunda kaynak gösterilmesi, ahlaklıca olanıdır.

Çeviri ve Derleme: Sosyolog Ömer Yıldırım

1. Kevin Aslett, Zeve Sanderson, William Godel, Nathaniel Persily, Jonathan Nagler ve Joshua A. Tucker (2024), Online searches to evaluate misinformation can increase its perceived veracity. Nature, 625 (-), 548–556, https://doi.org/10.1038/s41586-023-06883-y
2. Cameron Martel, Gordon Pennycook ve David G. Rand (2020), Reliance on emotion promotes belief in fake news. Cognitive Research: Principles and Implications, 5 (-), 47, https://doi.org/10.1186/s41235-020-00252-3
3. Lisa Fazio, Pausing to consider why a headline is true or false can help reduce the sharing of false news, Erişim: 08.10.2024, https://misinforeview.hks.harvard.edu/article/pausing-reduce-false-news/