Thorstein Veblen

Thorstein Veblen 30 Temmuz 1857 ila 3 Ağustos 1929 tarihleri arasında yaşamış, ekonomik kurumların incelenmesine evrimsel, dinamik bir yaklaşım getirmeye çalışan Amerikalı bir ekonomist, sosyolog ve sosyal bilimcidir. The Theory of the Leisure Class (1899) adlı eseriyle edebiyat çevrelerinde ün kazanmış ve zenginlerin yaşamını tanımlarken halen yaygın olarak kullanılan “gösterişçi tüketim” teriminin yaratıcısıdır.

Thorstein Veblen Norveç asıllıdır. Okula gidene kadar İngilizce öğrenmemiş ve hayatı boyunca bu dili aksanlı konuşmuştur. Northfield, Minnesota’daki Carleton College’dan üç yılda mezun olmuş, parlak bir akademisyen ve yerleşik fikirlere karşı çıkan alaycı bir bireyci olduğunu kanıtlamıştır. Thorstein Veblen Johns Hopkins ve Yale üniversitelerinde felsefe okumaya devam ederek 1884 yılında Yale’den doktorasını almıştır. Öğretmenlik pozisyonu bulamayınca babasının Minnesota’daki çiftliğine dönerek sonraki yedi yılın çoğunu okuyarak geçirmiştir. Bir biyografi yazarı, “Günlerce onun tek görülebilen yanı çatı penceresindeki başının üst kısmıydı.” yazmıştır. 1888 yılında varlıklı ve nüfuzlu bir ailenin üyesi olan Ellen Rolfe ile evlenmiştir. Yine de iş bulamayınca 1891’de Cornell Üniversitesine yüksek lisans öğrencisi olarak girmiştir. Burada J. Laurence Laughlin’den o kadar etkilenmiştir ki Laughlin 1892’de yeni Chicago Üniversitesinin ekonomi bölümünün başına geçtiğinde Veblen‘i de ekonomi uzmanı olarak yanına almıştır. Veblen ancak 1896’da, 39 yaşındayken öğretim görevlisi unvanını alabilmiştir.

İlk kitabı olan The Theory of the Leisure Class, An Economic Study of Institutions alt başlığıyla 1899 yılında yayımlanmıştır. Bugün hâlâ okunan bu kitap, onun düşüncelerinin çoğunun özünü temsil etmektedir. Thorstein Veblen, Darwin’in evrimciliğini modern ekonomik yaşamın incelenmesine uygulamaya çalışmıştır. Endüstriyel sistemin insanların çalışkan, verimli ve iş birlikçi olmalarını gerektirdiğini, iş dünyasını yönetenlerin ise para kazanmak ve zenginliklerini sergilemekle ilgilendiklerini yazmıştır; bakış açıları hayatta kalmaya yöneliktir, yırtıcı, barbar bir geçmişin kalıntısıdır. Veblen, egemen sınıfın eğlenceleri, giyimi, sporu, dini ve estetik zevklerindeki “modern üstünlük varlığını” incelemiştir. Kitap, bilimden ziyade hiciv olarak okunduğu edebiyat dünyasının ilgisini çekti ve böylece Veblen’e akademik ufkunun çok ötesine uzanan bir sosyal eleştirmen olarak ün kazandırdı.

Ancak ünü ona akademik başarı getirmedi. Thorstein Veblen üniversitenin ders verme ve sınav yapma ritüelini küçümseyen, ilgisiz bir öğretmendi. En ünlü dersi olan “Uygarlığın Ekonomik Unsurları” tarih, hukuk, antropoloji ve felsefenin engin konularını kapsıyor ancak ortodoks ekonomi teorisine çok az yer veriyordu. 1904 yılında, modern endüstriyel süreç ile irrasyonel iş ve finans araçları arasındaki uyumsuzluk konusundaki evrimsel temayı genişlettiği The Theory of Business Enterprise‘ı yayınladı.

Veblen Chicago’da sadece yardımcı doçentlik rütbesine ulaşmış ve evlilikte sadakatsizlikle suçlandıktan sonra ayrılmak zorunda kalmıştır. 1906’da Stanford Üniversitesinde doçentliğe getirilmiştir. Üç yıl sonra kişisel ilişkileri bir kez daha sorun olmaya başlamış ve tekrar istifa etmek zorunda kalmıştır.

Thorstein Veblen‘in itibarı 1930’larda, ekonomik buhranın pek çok kişiye onun iş sistemine yönelik eleştirilerini haklı çıkarır gibi göründüğü dönemde yeniden yüksek bir noktaya ulaşmıştır. Her ne kadar okuyucu kitlesi onu siyasi bir radikal ya da sosyalist olarak görse de, Veblen kendisini hiçbir zaman herhangi bir siyasi eyleme adamamış bir karamsardır. Ekonomistler arasında hem hayranları hem de eleştirmenleri olmuştur, ancak daha çok ikincisi. Modern sanayi toplumunun bilimsel analizi, fikirleri Thorstein Veblen‘inkinden daha karmaşık olan Veblen’in Alman çağdaşı Max Weber’e daha çok şey borçludur. En yakın öğrencileri bile onun antropolojik ve tarihsel yaklaşımını bilimsel gereksinimlerini karşılayamayacak kadar kapsamlı bulmuş, ancak engin bilgisine ve özgün görüşlerine hayranlık duymuşlardır. En önemli hayranlarından biri olan Wesley C. Mitchell onu “başka bir dünyadan gelen bir ziyaretçi” olarak nitelendirmiştir.

Yazan: Sosyolog Ömer Yıldırım