Teolojik determinizm, dünya tarihinde meydana gelen her olayı Tanrı’nın belirlediği görüşüdür.

Aziz Augustine, Thomas Aquinas, John Calvin ve Gottfried Leibniz’in hepsi en azından kariyerlerinin belirli noktalarında bu görüşü benimsemiş görünmektedir.

Çağdaş teolojik deterministler de görüşlerini desteklemek için çeşitli İncil ve Kur’an metinlerine başvurmaktadır. Bu tür otorite kaynaklı tartışmaların sunuldukları gelenekler içinde önemli bir ağırlığı olsa da teolojik determinizm için daha geniş bir alana hitap eden bir başka argüman biçimi de kusursuz varlık teolojisinden ya da Tanrı’nın “quo maius cogitari non potest” yani kendisinden daha yüce hiçbir şeyin tasavvur edilemeyecek varlık olduğu iddiasının sonuçları üzerine bir tür sistematik düşünceden yararlanmaktadır.

Teolojik determinizm üzerine düşünmek hem teorik olarak ilginç hem de özellikle dindar inananların yaşamları için uygulamada önemlidir. Bir yandan, iyi bir felsefi bulmacadan hoşlanan herkes için, bu görüşün sonuçları üzerinde düşünmek, insanların bazen atfettiği çeşitli önermeler kümesinin, örneğin Tanrı’nın kapsamlı bir ön bilgiye sahip olduğu; ancak bazı olayların belirlenmediği veya Tanrı’nın tüm olayları belirlediği ancak; insanların kendi günahlarından sorumlu olduğu önermelerinin aslında ortaklaşa tutarlı olup olmadığını ve dolayısıyla ne tür bir sistematik metafiziğin mümkün olduğunu düşünme fırsatı sunar.

Öte yandan, dünyadaki tüm olayların Tanrı tarafından belirlenip belirlenmediğinin anlaşılması, dindar inananların benimsedikleri tutumlar ve kendi yaşamlarındaki bu tür olaylar karşısında aldıkları kararlar açısından önemli bir fark yaratmaktadır.

Tanrı-âlem ilişkisine dair yaklaşımlardan biri olan teolojik determinizme göre, Tanrı, âlem üzerinde mutlak anlamda kontrol sahibidir. Buna göre, âlemde meydana gelen her olay Tanrı’nın planına uygun olarak gerçekleşmektedir.

Teolojik determinizm tartışmalarının odak noktasında Tanrı’nın âlemdeki mutlak hâkimiyeti ile insanın eylemlerinde özgür ve sorumlu olduğu düşüncesini mezcetmede yaşanan zorluklar ve yine buna bağlı olarak Tanrı’nın her şeyi belirlediği bir dünyada var olan kötülüklerin nasıl açıklanacağı problemi yer alır.

Teolojik determinizm nedir?

Teolojik determinizm Tanrı’nın âlemde meydana gelen her olayı belirlediği düşüncesidir.

Bu yaklaşıma göre, Tanrı, başlangıçtan sonuna kadar evrende meydana gelecek olan olayların tümünü mutlak bilgisi ile planlamış ve bu plana uygun bir şekilde evreni mutlak kudreti ile yaratmıştır. Bu nedenle Tanrı, doğrudan ya da ikincil sebepler yoluyla yaratılan her şeyin yeterli aktif nedenidir. Bu hâliyle insanların yaptığı eylemler de dâhil dünyada meydana gelen her olay, Tanrı’nın planının bir parçası olarak onun planına uygun şekilde meydana gelir. Bu nedenle, Tanrı’nın iradesi ya da takdiri evrende olup biten her şeyin nihai tespit edicisidir.

Eğer dünyamızdaki her olay Tanrı’nın iradesinin ya da takdirinin bir sonucu ise insan eylemlerinde özgür ve sorumlu değil midir? Eğer insan özgür değilse Tanrı mutlak iyi bir varlık olarak nasıl kötü eylemlerin nedeni olabilir? İnsanın özgürlüğünün mahiyeti ve kötülük problemi teolojik determinizme bağlı olarak ortaya çıkan sorunların başında gelir.

Yazan: Sosyolog Ömer Yıldırım