Aristarkus MÖ 310 ila MÖ 230 seneleri arasında yaşadığı düşünülen Antik Yunanlı gökbilimci ve matematikçidir. Sisamlı Aristarkus olarak anılmasının sebebi, Sisam adasında doğmuş olmasıdır.

Aristarkus, Dünya merkezli evren anlayışının karşısına Güneş merkezli anlayışı koyan Güneş merkezci sistemin ilk savunucularından birisidir. Öyle ki Ay’da keşfedilen kraterlerden birisine Aristarkus adı verilmiştir. O bu konudaki fikirlerinde de Pisagor ve Filolaos gibi isimlerden etkilenmiştir.

Aristarkus kendisine atfedilen “Ay ve Güneş’in Büyüklükleri ve Uzaklıkları” adlı eserde geometri ve astronomi problemleri üzerine çalışmıştır. Bu eserde astronomi hakkında yaptığı çalışmalar daha sonra Kopernik modeline temel oluşturmuştur. Kitabın orijinalinin kayıp olmasına rağmen Arşimet, Aristarkus’un çalışmasıyla ilgili şunları yazmıştır:

“Kral Gelon, senin de bildiğin gibi ‘evren’ birçok astronomun, Dünya’nın da merkezi olan alana verdiği isimdir ve evrenin yarıçapı Dünya’nın merkezi ile Güneş’in merkezi arasındaki doğrunun uzunluğuna eşittir. Bu hesaplama şu ana kadar gelen, astronomların ortak görüşüdür. Fakat Aristarkus’un hipotezler içeren kitabındaki varsayımların bir sonucu olarak aslında evrenin sanılandan çok daha büyük olduğu iddia ediliyor. Hipoteze göre sabit yıldızlar ve Güneş hareket etmezken Dünya belirli bir yörüngede Güneş’in etrafında dönüyor, Güneş merkezde yer alıyor ve sabit yıldızlar Güneş ile aynı merkezin etrafında duruyor.”

Aristarchus’a göre yıldızlar çok uzakta olmalıydı çünkü o dönemlerde gezegenlerin, yerküreye olan uzaklığını hesaplamada kullanılan bir yöntem olan ıraklık açısı yöntemine göre yıldızlar için görünen bir ıraklık açısı yoktu. Aslında yıldızlar o dönemde düşünülenden çok daha fazla uzaktaydılar çünkü yıldızsal ıraklık açısı sadece teleskop ile belirlenebilirdi.

Yermezkezci model gezegensel ıraklık açısına uygun olarak yıldızsal açının neden gözlenemez olduğunu açıklıyordu. Yermerkezci yaklaşıma göre eğer dünya dönüyor olsa idi çok hızlı hareket etmeliydi ve üzerinde yaşayan canlılar bunu hissetmeleri gerekiyordu. Hatta aynı çağda yaşayan Stoacılar’ın lideri olan Kleanthes’e göre Aristarkus’u suçlamak her Yunanlının bir görevi olmadıydı; çünkü Güneş’in merkezde olduğu fikrini savunmak dinsizlik sayılırdı.

Aristarkus’un Astronomi Hesaplamaları

Aristarkus “Ay ve Güneş’in Büyüklükleri ve Uzaklıkları” isimli çalışmasında o dönemlerde daha hiçbir gök cisminin boyutu bilinmediğinden uzaklık ve yarıçap oranlarını, yer yarıçapı cinsinden vermiştir. Ay’ın evrelerini takip etmiş, buradaki gözlemlerinden Ay ve Güneş’in uzaklıklarının oranını bulmuştur.

Aristarkus, Ay’ın uzanım açısını 87° 08′ ölçmüştür. Gerçekte Ay’ın uzanım açısı; 89°50′ 30″dir. Aristarkus’un o tarihte sadece göz yardımıyla bu açıyı hesaplaması şaşırtıcıdır.

Aristarkus’un yanılgısı, yer atmosferinin kırılmasını göz önüne almamış olmasıydı. Aldığı bu açıya göre Güneş’in Ay’dan 18-20 kere daha uzak olduğunu tahmin etmiştir ki gerçekte Güneş-Dünya uzaklığı Ay-Dünya uzaklığının 400 katıdır.

Aristarkus Güneş ve Ay’ın Dünya’dan hemen hemen aynı boyuttaymış gibi göründüklerini hesaba katarak çaplarının da Dünya’ya uzaklıkları oranında artacağını tahmin etmiştir. Bu yüzden Güneş’in çapının Ay’ın çapından 18-20 kat büyük olduğunu iddia etmiştir. Ayrıca Güneş’in çapının Dünya’nın çapına oranını 7’de 1 olarak hesapladıysa da bu oran yaklaşık 109’da 1’dir.

Sonuç olarak Aristarkus doğru bir yöntem takip etmiştir; ancak yanlış gözlem ve hesaplamalar yapmıştır. Böyle olsa bile Güneş’in boyut olarak Dünya’dan büyük olduğu sonucuna varmış, bununla beraber de mantık olarak Dünya’nın Güneş’in etrafında dönmesi gerektiği tezine ulaşmıştır.