Mantık nedir?
Terim olarak mantık, bilinenden yola çıkarak bilinmeyenin bilgisine ulaşmaya vasıta olan bir bilim ya da kurallarına uyulduğu takdirde zihni hataya düşmekten koruyan bir disiplindir. Mantık, doğru düşünmeyi yanlış düşünmeden ayıran kurallar sistemidir.
Mantık, formel bir bilimdir. Yani biçimseldir. Dış dünyadaki somut olaylarla ilgili değildir. Mantığa konu olan kavramlar dış dünyada “şudur” ya da “budur” diye gösterilemez. Bu nedenle düşüncenin bilimi olan matematik ve geometriye benzer. Bu bilimlerin temelinde zaten mantıksal düşünme ve mantıksal akıl yürütme vardır.
Mantık; “Nutuk” kavramından, yani “konuşmak”tan türeyen bir kavramdır. Farabi için bu iç ve dış konuşma biçiminde gerçekleşir. “Mantık” hem bir bilime ad olarak hem de bir düşünme tarzını belirtmek için kullanılır. “Mantıktan nerelerden sorumluyuz?”, “Tüm bilimlerin genel yöntemi olarak, mantık kabul edilir” gibi cümlelerde mantık bir bilim anlamında kullanılır. Diğer türlü ise “Söylediklerin akla mantığa uyuyor”, “Biraz mantıklı ol”, “Mantıklı düşünelim” derken mantık düşünme anlamında kullanılmıştır. Düşünme olarak mantık, mantık disiplinine bağlı değildir.
İnsanlar “mantık”ın bir bilim olarak kabul görmesinden önceki zamanlarda da mantıklı ve tutarlı düşünürlerdi. Ama mantık, Aristoteles ile beraber bir bilim hâline gelmiştir.
MANTIK NEDİR?
Mantık düşüncenin düşünceyle doğrulanması bilimidir.
Aristoteles, düşüncelerin doğru olup olmadığını denetlemek için bilimsel bir düşünce yöntemi aramış ve doğru düşünmenin kurallarını saptamaya çalışarak bunlara Yunanca ‘alet’ anlamına gelen ‘organon’ adını vermiştir. Aristoteles’e göre mantık kuralları doğru düşünmenin aletleridir. ‘Biçimsel mantık’ denilen mantık, Aristoteles’in kurduğu mantıktır.
Mantık bilimi yüzyıllardır çeşitli düzenlemelerden geçtiği halde hep Aristoteles’in tanımına uygun ve biçimsel kalmıştır; çünkü düşüncenin gene düşünceyle doğrulanabileceği iddiasındadır. Oysa düşünce ancak pratikle doğrulanabilir, kuramı denetleyen ve doğru olup olmadığını ortaya koyan ise eylemdir.
Biçimsel mantık şu üç ilkenin üstüne kurulmuştur:
- Özdeşlik ilkesi: Bir şey kendisinin aynısıdır.
- Çelişmezlik ilkesi: Bir şey hem doğru hem yanlış olamaz.
- Üçüncü durumun olanaksızlığı ilkesi: Bir şey ya doğru ya yanlıştır, üçüncü bir olanak yoktur.
İlgili konu: Akıl ilkeleri, mantık ilkeleri
MANTIK BİLİMİNİN KONUSU NEDİR?
Gündelik yaşamda kullanılan “mantıklı olma” ya da “mantıklı davranma” sözlerinden ne anlıyorsunuz? Mantık dersinin konusunun neler olabileceğini düşününüz.
“Bütün insanlar mantıklı düşünürler” ve “Doğa Nil bir insandır” cümlelerinden yola çıkarak mantıklı bir sonuç çıkarmaya çalışılmaz. Sizce bu mantıklı bir davranış mı?
Mantık, Arapça söz, konuşma anlamına gelen nutuk sözcüğünden türetilmiştir. Batı dillerindeki karşılığı ise logic’tir. Grekçe logos sözcüğünden gelir. Logos; akıl, düşünme, yasa, ilke, söz vb. anlamındadır.
Mantık terimi iki anlamda kullanılır:
- Doğru düşünme biçimi olarak: “Mantıklı düşün!”, “Konuşmalarında hiç mantık var mı?”, “Biraz mantıklı ol!”, “Doğru düşün!” gibi sözler bu anlamda kullanılır. Günlük hayatta sizler de aynı anlama gelebilecek değişik sözleri kullanıyorsunuz.
- Doğru düşünme biçimini konu alan felsefe disiplini olarak: Akıl yürütme ve belgeleme tarzındaki düşünmenin kurallarını inceler. Bu anlamda, ileri sürülen düşüncenin doğruluğu ile değil, nasıl doğru düşüneceğimiz ile ilgilenir. Dolayısıyla mantık, tüm bilimlerin temelinde yer alır; çünkü bilim gerçeğin bilgisine ulaşmayı amaçlıyorsa eğer, doğru düşünme olmadan gerçekliğin bilgisine ulaşmak olanaksızdır.
Mantık, doğru düşünmenin kurallarını inceleyen bir disiplin olarak tanımlanabilir.
Yazan: Sosyolog Ömer Yıldırım
