Abraham Lincoln 1862 yılında köleliğin yarattığı korkuları anlatan “Uncle Tom’s Cabin” adlı romanın yazarı Harriet Beecher Stowe ile bir araya geldi. İddiaya göre Lincoln onu “Demek bu büyük savaşı başlatan kitabı yazan küçük kadın sensin!” diyerek karşılamış ve romanın kölelik karşıtı hareketi körükleyerek İç Savaş’ın fitilini ateşlemedeki rolünü teslim etmişti.

“Uncle Tom’s Cabin” gibi romanlar uzun zamandır büyük ölçekli toplumsal değişimlere öncülük etmekle anılmaktadır. Bununla birlikte, bu tür bir değerlendirme, kurgu eser okumanın insanları bireysel düzeyde değiştirebileceğini de dolaylı olarak öne sürmektedir. Bu değişimin muhtemel bir yolu da okuyucularda empati yeteneğinin geliştirilmesidir.

Empati kurma becerisi -önce bir başkasının duygularını tanımlama, sonra da anlama ve paylaşma- günümüzde bir erdem göstergesi olarak kabul ediliyor. Ancak felsefi açıdan bakıldığında, doğal olarak empatik olmayı zorlaştıran epistemolojik bir sorun var. Ne mi bu? Şair John Keats’in sözüyle cevaplayalım:

“Deneyimlenene kadar hiçbir şey gerçek olamaz.”

Peki başka birinin bakış açısı ve duyguları empati geliştirmemize yetecek kadar nasıl somutlaşabiliyor? İşte kurgu okumak buna bir cevap olabilir. Araştırmalar, kurgusal kitapların empati kurma araçları olabileceğini ve bize bir başkasının deneyimine dair ilk elden bilgiye en yakın olanı sunabileceğini öne sürüyor.

Kurgu okumak sizi başkasının yerine koyar

Araştırmalar, özellikle de Natalie M. Phillips’in çalışmaları, kurgu okuduğunuzda bunun sadece beynin dil işleme merkezinin de bulunduğu temporal lobu harekete geçirmekle kalmadığını, aynı zamanda beyindeki kan akışını da artırdığını gösteriyor. Beynin fiziksel hareketle ilgili kısmı olan motor korteksi ve koku soğancığı gibi duyusal deneyimlerle bağlantılı beyin bölgelerini harekete geçiriyor.

Başka bir deyişle, kurgu okumak beyni, okuduğunuz deneyimin nöral faaliyetlerini taklit edecek şekilde etkiliyor. Örneğin, vahşi doğada yürüyüş yapan bir karakter hakkında iyi yazılmış bir paragraf okursanız beyniniz sanki siz de o yürüyüşteymişsiniz gibi tepki verir. Limonata içen bir karakterle ilgili bir pasaj okursanız beyninizin ekşi bir şey tattığınızda harekete geçen kısmı devreye girer. Hatta ağzınız sulanmaya bile başlayabilir.

Kurgu okurken, bir dereceye kadar başkalarının deneyimlerini yaşayabilir, empati için gerekli olan anlayışa nörolojik olarak bir adım daha yaklaşabilirsiniz. Bu, aniden başka biri olarak uyanmaktan çok uzaktır; ama aynı zamanda beden değiştirme konulu filmlerden çok daha az ürkütücüdür.

Kurgu okumak sizi yardımsever birisi yapar

Kurgu okumak iyi niyetli yanınızı da güçlendirebilir. Bir dizi çalışma, sürükleyici bir kurgusal hikâyeye kendini kaptırdığını bildiren katılımcıların daha duyarlı davranışlar da sergilediğini ortaya koymuştur.

Örneğin bir çalışmada, bir masalın büyüsüne kapılan kişilerin, bir araştırmacının “yanlışlıkla” düşürdüğü kalemleri alma olasılığının daha yüksek olduğu tespit edilmiştir. ¹ Başka bir çalışmada ise bu kişileirn bir hayır kurumu hakkında ek bilgi isteme olasılıklarının daha yüksek olduğu ortaya çıkmıştır. ² Karşılaştırmalı olarak, okumaları için kurgusal olmayan kitaplar verilen katılımcılar ve kurgusal kitaplar verilen, ancak derinden etkilenmediklerini bildirenler, bu tür davranışları daha az göstermişlerdir.

Ancak bu, yardımsever insanların kurgu okumayı sevdiği anlamına gelmez. Bu olasılığı ortadan kaldırmak için, başka bir çalışma daha spesifik olarak kurguya yaşam boyu maruz kalma ile bir hikâyede sürüklenmenin anlık deneyimine odaklanmıştır. ³ Anlık deneyimin “duygusal empati”, yani bir başkasının hislerini ve duygularını paylaşma becerisi ile pozitif bir ilişkisi olduğu görülmüştür. Ayrıca, duygusal empatinin özellikle hemen yardım etme davranışını yordadığına dair bulguları da desteklemiştir.

Yaşam boyu kurguya maruz kalma bilişsel empati (dünyayı başka bir kişinin bakış açısından anlama ve onun inanç ve niyetlerini kavrama yeteneği) ile olumlu yönde ilişkili olsa da yardım etme davranışı ile zorunlu bir ilişki göstermemiştir. Başka bir deyişle, kurgu okumak o anki iyi niyetlilik eğilimlerine karşılık geliyor gibi görünüyor.

Kurgu okurken, bir dereceye kadar başkalarının deneyimlerini yaşayabilir, empati için gerekli olan anlayışa nörolojik olarak bir adım daha yaklaşabilirsiniz.

Bir çalışmada, okuyucuların “Gözlerden Zihin Okuma” (MIE) değerlendirmesindeki puanları karşılaştırılmıştır. ⁴ Bu test, kişinin yalnızca yüz ifadesine dayanarak bir başkasının duygularını belirleme yeteneğini ölçmektedir. Aynı zamanda bir kişinin zihin durumu, niyetleri ve başkalarının inançları hakkında çıkarım yapma becerisi olan zihin teorisinin bir ölçümü olarak da kabul edilir.

Sonuçlar, kurgu okuyucularının okumayanlara ve kurgu dışı okuyuculara göre daha yüksek puan aldığını göstermiştir. Araştırmacılar, kurgu okumanın başkasının bakış açısını edinme pratiği yapmanızı sağladığını ve böylece sosyal farkındalığınızı geliştirdiğini varsaymışlardır. MIE testi dışında da, araştırmalar kurgu okumanın kişinin zihin teorisini ve duygusal zekâsını geliştirdiğini göstermektedir. ⁵

Bu çalışmaların tercümesi, kurgu okumanın insanların daha iyi gözlemci, anlayışlı ve duygusal olarak duyarlı olmalarına yardımcı olabileceğini göstermektedir. Örneğin bu kişiler bir arkadaşlarının ya da sevdikleri birinin üzgün olduğunu daha kolay fark edebilecekler ve durumu daha da kötüleştirmek yerine buna uygun davranabileceklerdir.

Kıssadan hisse

Buradan çıkarılacak ders çok basit: Hayatınızda ve ilişkilerinizde empati kurmak istiyorsanız, daha fazla ve daha sık kurgu okumaya çalışın; özellikle de deneyimleri sizinkinden farklı olan insanların kurgularını… Bir başkasının deneyimini doğrudan paylaşamasanız da Samuel Beckett’in dediği gibi, onların deneyimlerini anlama yolunda “daha başarılı olabilirsiniz”; çünkü kurgu okuma alışkanlığı edinmek empati yeteneğinizi ve duygusal zekânızı artırabilir.

Bu da dünyanın Voldemort‘larına ve Killmonger‘larına daha az; Harry Potter‘larına ve Kara Panter‘lerine daha çok benzemek için oldukça zararsız, hatta eğlenceli bir yol.

Bu makale Sosyolog Ömer Yıldırım tarafından www.felsefe.gen.tr için, Jeannie Kidera’nın “How reading fiction can make you a better person” isimli makalesinden Türkçeye çevrilip derlenerek hazırlanmıştır. Alıntılanması durumunda kaynak gösterilmesi, ahlaklıca olanıdır.

Çeviri ve Derleme: Sosyolog Ömer Yıldırım

1. Johnson, D.R. (2012). Transportation into a story increases empathy, prosocial behavior, and perceptual bias toward fearful expressions. Personality and Individual Differences, 52 (2), 150-155, https://doi.org/10.1016/j.paid.2011.10.005
2. Bal, P.M. ve Veltkamp, M. (2013). How Does Fiction Reading Influence Empathy? An Experimental Investigation on the Role of Emotional Transportation. PLoS One, 8 (1), e55341, https://doi.org/10.1371/journal.pone.0055341
3. Stansfield, J. ve Bunce, L. (2014). The Relationship Between Empathy and Reading Fiction: Separate Roles for Cognitive and Affective Components. Journal of European Pyschology Students, 5 (3), 9-18, https://doi.org/10.5334/jeps.ca
4. Mar, R.A., Oatley, K. ve Peterson, J.B. (2009). Exploring the link between reading fiction and empathy: Ruling out individual differences and examining outcomes. General Economics Articles, 34 (-), 407-428, http://dx.doi.org/10.1515/COMM.2009.025
5. Castano, E. ve Kidd, D.C. (2009). Reading Literary Fiction Improves Theory of Mind. Material Science Open Access, 342 (-), 6156, http://dx.doi.org/10.1126/science.1239918