Karşıt güçlü fikirler irrasyoneldir; işte bu yüzden hepimiz bazen agnostik olmalıyız…

Sanığın suçlu olup olmadığına karar vermeye çalışan bir duruşmada yargıç olduğunuzu varsayalım. Davayı, sizinle tamamen aynı kanıtlara sahip olduğunu bildiğiniz ve kanıtları değerlendirmede en az sizin kadar iyi olan diğer yargıçlarla tartışıyorsunuz. Siz sanığın suçlu olduğunu düşünürken meslektaşlarınız onun masum olduğunu düşünüyor. Uzun tartışmalardan sonra yine de görüş birliğine varamıyorsunuz. Bu anlaşmazlığa karşı alınacak en akıllıca tavır nedir nedir? Böyle bir çıkmazdan kurtulmanın makul bir yolu var mıdır?

Bu sıklıkla karşılaşılan bir durum olmakla birlikte son derece kafa karıştırıcıdır. Anlaşmazlıklara verilecek akılcı tepkinin ne olduğu sorusunu cevaplamak için, insanların davranışlarına ilişkin psikolojik meseleyi insanların nasıl davranması gerektiği yönündeki felsefi meseleden ayırmamız önemlidir.

İnsanların davranışlarıyla ilgili sorunlar iyi bilinmektedir. ¹ Benjamin Franklin bu konuda şunları söylemiştir:

“İnsanların çoğu kendilerinin tüm hakikate vakıf ve başkalarının görüşlerinin yanlış olduğunu düşünür.”

Bu durum araştırmalarla da desteklenmiştir. Çoğu insan, doğru olup olmadığına bakmaksızın, inançlarıyla çelişen kanıtları görmezden gelir. Hatta yanlılığı tespit etme konusunda bile yanlıdır; yanlılığı diğer insanlarda görür ama kendinde göremez. ²

Nasıl davranmamız gerektiğini düşündüğümüzde bu tür tepkilerin mantıksız olduğunu fark ederiz; bunlar genellikle akıldan ziyade duygulara dayanır. Kendi görüşlerinin doğru olduğunu ve diğer herkesin yanıldığını düşünenler keyfiliğe düşmekten dolayı kusurludurlar. Büyük olasılıkla fevri davranmışlar, argümanın rasyonel bir değerlendirmesini yapmamışlardır.

Keyfilikten kaçınmak için alçakgönüllü ve uzlaşmacı olmalısınız: fikirlerinizi karşınızdakinin fikirlerine doğru yaklaştırmalısınız. Benzer şekilde, onlar da kendi görüşlerini sizinkilere yaklaştırmalı ve her ikiniz de bu bağlamda agnostik davranmalısınız. Burada bahsettiğimiz şey emsaller, yani eşit derecede zeki insanlar arasındaki anlaşmazlıklardır. Yine de bu durum çoğumuz için son derece mantık dışıdır.

Bununla birlikte uzlaşmanın bazı faydaları da vardır. “Kalabalığın bilgeliği”, grupların oldukça isabetli fikirler üretebileceğine dair iyi bilinen bir olgudur. Bu olgu antik filozof Aristoteles’e kadar götürülebilir ve İngiliz bilim adamı Francis Galton’un bir boğanın ağırlığına ilişkin 800 tahminin ortalamasının doğru ağırlığın %1‘i oranında bir farkla gerçekleştiğini fark etmesiyle yaygınlık kazanmıştır. ³

Ancak bu sağduyulu bakış açısını takip ettiğimizde, sizinle aynı fikirde olmayan kişilerin ışığında herhangi bir fikri sürdürmenin olanaksız olduğu gibi bazı rahatsız edici sonuçlar ortaya çıkmaktadır. Size katılmayan bir başka yargıçla karşılaştığınızda, inancınızdan vazgeçmeniz gerekir. Bir sanığın suçlu olduğuna dair görüşünüze katılmayan 3 yargıç söz konusu olduğunda, sizin hata yapmış olma ihtimaliniz diğerlerinin hata yapmış olma ihtimalinden daha yüksektir, bu nedenle fikrinizi değiştirmeli ve sanığın masum olduğu sonucuna varmalısınız.

Neredeyse her tartışmalı görüş irrasyonel bir hâl alır. Muhtemelen zeki insanların sizinle aynı fikirde olmadığı en az bir ciddi siyasi görüşünüz vardır. Uzlaşmacılığa göre bu durum mantık dışıdır. Tek rasyonel yaklaşım radikal agnostisizmdir; diğer insanların çoğu tarafından paylaşılmayan güçlü fikirlerden kaçınmaktır. Kalabalıkla aynı fikirde olmamak mantıksızdır.

Ancak felsefeci Adam Elga bunu “omurgasızlık” olarak görüyor ve agnostik olmak için her zaman kalabalıkla aynı fikirde olmak zorunda olmadığınızı savunuyor. Sizinkinden radikal biçimde farklı siyasi görüşlere sahip insanları düşünün. Bu kökten farklı siyasi görüşler, kökten farklı bir dünya görüşüne dayanıyor olmalıdır. Eğer bu dünya görüşünün kökten yanlış olduğunu düşünüyorsanız belki de onların sizin emsaliniz olmadığına karar vermeli ve görüşlerini dikkate almamalısınız. ⁴

Eğer başlangıçta onların da sizin kadar zeki ve bilgili olduğunu düşünüyorsanız görüşlerini tüm dünya görüşünüzün yanlış olduğunun kanıtı olarak kabul etmelisiniz. Elbette bunun da bir sınırı var. En az bizim kadar bilgili ve kanıtları değerlendirmede bizim kadar iyi olan kişilerin sadece inançları hakkında endişelenmeliyiz. Yine de pek çok insan bu yaklaşımı rahatsız edici bulmaktadır.

Peki radikal agnostisizmin toplumda ne gibi faydaları olabilir? Geçtiğimiz yıllarda koronavirüse verilen tepkilerde gördüğümüz gibi, politikacılar genellikle uzmanların fikir ayrılıkları ışığında karar vermek zorunda kaldılar. Birbiriyle bağdaşmayan yollar arasında bir seçim yapmak gerektiğinde, doğru yol olduğuna dair düşük güvene sahip olunmasına rağmen en iyisi gibi görüneni tercih etmek en iyisi olabilir. Ancak bu gibi durumlarda, hâlâ kesin olmayan yeni kanıtlar, en iyi yolun bir yoldan diğerine geçmek olduğunu gösterebilir. Dolayısıyla, siyasi açıdan utanç verici bir U dönüşü yapmak, aslında hatalı bir ilk yaklaşıma bağlı kalmaktan daha rasyoneldir.

Bilim söz konusu olduğunda, devrimler emsalleriyle tamamen aynı fikirde olmayan insanlar tarafından gerçekleştirilmiştir. Bilim insanları, kendilerinin ve diğerlerinin başarısız olacağını düşündüğü bir şey üzerinde rasyonel bir şekilde çalışabilir; çünkü başarı olasılığı düşük olsa da haklı olmanın faydaları bunu değerli kılar. Ancak haklı olduklarına gerçekten inanıyorlarsa başkalarını da ikna edebilmelidirler.

Garip bir şekilde, güçlü inançlara sahip olanlar takdir edilme eğilimindedir. İnsan zihni belirsizlikten hoşlanmaz, bu nedenle ne düşünmesi gerektiğinin söylenmesi ve yerleşik görüşler oluşturmak rahatlatıcıdır. Ancak bu rasyonel değildir. Filozof Bertrand Russell’ın dediği gibi:

“Sorunun temel nedeni, modern dünyada aptalların kendinden emin, akıllıların ise şüpheyle dolu olmasıdır.”

Bu, hepimizin üzerinde düşünmesi gereken zekice bir yorumdur. Radikal agnostisizmi tam olarak benimseyebilsek de benimsemesek de kendi inançlarımızı biraz daha sorgulamaya başlarsak dünya daha iyi bir yer olacaktır.

Bu makale Sosyolog Ömer Yıldırım tarafından www.felsefe.gen.tr için, Darren Bradley’nin “Strong opinions are irrational – here’s why we should all be agnostic” isimli makalesinden Türkçeye çevrilip derlenerek hazırlanmıştır. Alıntılanması durumunda kaynak gösterilmesi, ahlaklıca olanıdır.

Çeviri ve Derleme: Sosyolog Ömer Yıldırım

1. Watkins, T.R. ve Harvey, L.A. (2020). I am not biased. It is everyone else’s problem. Spinal Card, 58 (-), 389-390, https://doi.org/10.1038/s41393-020-0446-2
2. Wang, Q. ve Jeon, H.J. (2020). Bias in Bias Recognition: People View Others but not Themselves as Biased by Preexisting Beliefs and Social Stigmas. PLoS One, https://doi.org/10.31234/osf.io/d38rt
3. Galton, F. (1949). Vox Populi (The Wisdom of Crowds). Pyschology Journal Article Collection, 75 (-), 450-451, http://www.all-about-psychology.com/psychology-ebook.html
4. Elga, Adam (2010). How to Disagree about How to Disagree. In Richard Feldman & Ted A. Warfield (eds.), Disagreement. Oxford, GB: Oxford University Press. pp. 175-186, https://philpapers.org/rec/ELGHTD