Utilitarizm nedir sorusuna, şu şekilde cevap vermek mümkündür: Utilitarizm ya da Faydacı Ahlak en fazla kişinin iyiliğini sağlayan eylemin en iyi ve en doğru eylem olduğunu ve eğer çoğunluk yarar görecekse az sayıda insanın zarar görmesinin göze alınabileceğini savunan felsefe akımıdır.

Faydacı bakış açısına göre bir eylemin değeri, sağladığı fayda ile belirlenir. Bir eylemi doğru veya uygun kılan şey, o eylemin olabildiğince çok sayıda insan için en yüksek düzeyde mutluluk sağlıyor olmasıdır. Faydacı ahlak, bir eylemin ahlaksal olarak doğruluğunun, en çok insana en yüksek düzeyde mutluluğu sağlamasına bağlı olduğunu savunan görüştür ve temsilcileri Bentham ve Mill’dir.

Bentham’ın deyişiyle “bir eylem kişinin genelde mutluluğunu, daha özeldeyse o anki hazzını çoğaltıyorsa ya da kişinin o an yaşadığı acıyı bir biçimde azaltıyorsa, işte ancak o zaman yararlılık ilkesine uygundur.” (Güçlü v.d., 2002). Ancak, daha sonra J. S. Mill, kimi noktalarda faydacılığa karşı çıkılması nedeniyle faydacılık anlayışına bu noktalarda açıklık getirmiştir. “Faydacılık Nedir?” adlı yazısında, fayda terimini günlük dildeki yaygın şekliyle anlamamak gerektiğini, Epikuros’tan Bentham’a kadar gelen tarihi içinde fayda düşüncesinin asla “kaba bir hazcılığı” ifade etmediğini; faydacılığı “her şeyi hazza, hem de kaba bir hazza indirgeyen” bir anlayış olarak görmenin yanlış olduğunu belirtmiştir (1946: 1315).

Jeremy Bentham ve John Stuart Mill, utilitarizm akımının temsilcileridir.

Buna ek olarak Mill, günlük dildeki sıradan kullanılışından ayrı tutularak mutluluk ve haz kavramına dayalı olarak belirlenen fayda kavramının, kişilerin yalnızca kendi mutluluğuna ilişkin olmadığını söylemiştir (1946: 23). Çünkü faydacılıkta söz konusu olan “en büyük mutluluk” düşüncesi, kişinin kendi en büyük mutluluğunu değil, herkesin birlikte mutluluğunu içermektedir. Bunun olabilirliğini de Mill şöyle ifade etmektedir:

“Seçkin bir karakterin seçkinliği dolayısıyla daha mutlu olduğundan kuşku duyulabilirse de onun diğer insanları daha mutlu ettiğinden ve onunla dünyanın pek büyük şeyler kazandığından kuşku duyulamaz. Bundan dolayı faydacılık, amacına karakter seçkinliğinı çoğaltan ve arttıran yönde çalışmalarla ulaşabilir ancak.” (2009: 22).

Etikte bir eylemin doğruluğunu etkilediği kişilere getirdiği mutlulukla ölçen görüş. İngiliz düşünürleri Jeremie Bentham’ın temellerini atıp John Start Mill’in geliştirdiği utilitarizm öğretisine göre ahlakın ölçütü yarardır. Mill felsefenin doğuşundan beri düşünürlerin en üstün ‘iyi’nin ne olduğunu aradıkları ve bunu Bentham’la birlikte bulduğunu savunur. Ve en üstün iyi yarardır ve iyiyi kötüden ayırmak için yararlı olup olmadığına bakılmalıdır der.

Utilitarizm herhangi bir eylemin yalnızca o eylemde bulunan kişiye değil herkese yarar sağlanmasına doğruluk ölçütü olarak alır. Bentham ve Mill’e göre mutlak iyi haz duygusunun acıya yalnızca yararlılık ilkesi ışığında yorumlandıklarında anlamlıdır. İnsan davranışının tek amacı haz duygusunu arttırmak olduğunda herhangi bir davranışın doğruluğunun ya da gerekliliğinin belirlenmesinde alınacak ölçüt de bu mutluluk hedefi açısından yararlıdır. En çok sayıda kişiye en yüksek düzeyde mutluluk sağlayacak eylem özellikle yaşama alanında önemli rol oynar. Yasa koyucu toplumdaki bireyler en üst düzeye çıkarmaya çalışır. Benzer biçimde bireyin öbür topluluk üyelerine zarar vermesini engellemek için de caydırıcı cezalar belirler. Bu ceza kötüdür fakat daha büyük bir kötülüğü önlediğinden yaralı görülebilir.

Kısaca Utilitarizm (Faydacı Ahlak) Nedir?

• Jeremy Bentham: İnsan eylemlerinin amacı mutluluktur. Çünkü insan doğası gereği acıdan kaçarak hazza ulaşmayı ister ve bu haz onu mutlu kılar. İnsanın mutluluğu çevresindeki insanların mutluluğuyla ilgilidir. Çünkü insan sadece kendi eylemlerinin etkisi altında değildir, bir arada yaşadığı insanların eylemlerinin de etkisi altındadır. Bu nedenle insanı mutluluğa götürecek en yüce haz “Olabildiğince çok sayıda insana en çok fayda sağlayan hazdır.” Yani buradaki haz toplumun faydası ön planda düşünülerek seçilirse bizi mutluluğa götürür.
• John Stuar Mill: İnsan eylemlerinin amacı mutluluktur. Mutluluk yarar ile elde edilebilir. “Herkes kendi yararı ile başkalarının yararı arasında uyum kurmalıdır. O halde, “yalnız tek insan için değil, herkes için yararlı (iyi) olanın gerçekleştirilmesi gerekir.” Herkes için iyi olanı yapmak insanı mutluluğa götürür. İşte bu noktada haz bireysel olmaktan çıkıp evrensel bir yasaya dönüşür.

Video Anlatım: Utilitarizm Nedir?

Utilitarizm Hakkında Konu Başlıkları

• Mill’in faydacı ahlak anlayışı

Dış Bağlantılar

• Utilitarianism

Derleyen: Sosyolog Ömer YILDIRIM
Kaynak: Atatürk Üniversitesi Sosyoloji Bölümü 1. Sınıf “Felsefeye Giriş” ve 3. Sınıf “Çağdaş Felsefe Tarihi” Dersi Ders Notları (Ömer YILDIRIM); Açık Öğretim Felsefe Ders Kitabı