Felsefe hakkında her şey…

Determinizm nedir? Belirlenimcilik

13.11.2019
30.264
Determinizm nedir? Belirlenimcilik

Determinizm Türkçede belirlenimcilik, belirlenircilik, gerekircilik gibi adlarla da bilinen ve evrenin veya evrendeki olayların ya da bir bilimsel disiplinin alanına giren tüm nesne ve olguların önceden belirlenmiş olduğunu, onların öyle olmalarını zorunlu kılan birtakım yasa veya güçlerin etkisiyle meydana geldiklerini ileri süren öğretiye verilen addır. Kısacası, her olayın, maddi veya manevi birtakım nedenlerin zorunlu sonucu olduğunu kabul eden felsefi görüştür.

Başka bir söyleyişle felsefe bağlamında, ahlakın kapsamına giren seçimler de dâhil bütün olayları bir nedenler zincirinin zorunlu olarak belirlediğini savunan teoridir. Buna göre insan iradesinin söz konusu zorunlu nedenler zincirine etkisi olmadığından, olayların meydana gelişinde doğrudan doğruya bu nedenlerin gücü ve yönlendirmesi bulunmaktadır. Böylece nedensellik ilkesi determinizmde temel ilke olarak kabul edilmektedir.

Determinizme göre insanlar ahlaki eylemlerde bulunurken özgür değildir. Çünkü insan ahlaki eylemlerinde bulunurken birtakım etkenlerin (psikolojik, toplumsal, ahlaki, hukuksal vb.) zorunlu sonucu olarak o eylemi gerçekleştirir. Bu durumda kişisel bir seçim söz konusu değildir. İnsan, yapmış olduğu davranışlarda kendi özgür iradesini kullanamaz. Dolayısıyla bir ahlaki sorumluluktan bahsetmek de mümkün değildir.

DETERMİNİZMİN SORUMLULUK ANLAYIŞI

Yöntemli Determinizm

Determinist anlayışa göre evrenin tümüyle ussal bir yapısı vardır; belirli bir durumun eksiksiz bilgisine sahip olmak, o durumun, geleceğine ilişkin yanılmaz bilgiyi de olanaklı kılar. Bu da belirli bir davranışın kötü sonuçlarının önceden görülebilir olduğunu ve bunun da insana ahlaki sorumluluk yüklediğini ve insan eylemlerini etkileyebilecek engelleyici bir dış neden oluşturduğunu ortaya koymaktadır.

Claude Bernard bu anlamda bilimi determinist anlayışla özdeşleştirir ve konuyu şöyle özetler:

“Şunu deneysel bir delil olarak benimsememek gerekir: Kaba cisimlerde olduğu gibi canlı varlıklarda da her olgunun varoluş şartları mutlak bir biçimde belirlenmiştir. Bir başka deyişle bir olgunun şartları bir defa bilindi ve yerine getirildi mi bu olgu deneycinin isteğine göre her zaman ve zorunlu olarak gerçekleşebilecektir.”

Bernard böylece, olayların gelişim aşamasına göre sonuçların önceden tahmin edilebileceğini ve buna göre davranış geliştirilebileceğini savunarak ahlaki sorumluluk anlayışını kabul etmektedir.

Dogmatik Determinizm

Determinizm en kesin ifadesi olarak kabul edilen Spinoza’nın dogmatik determinizm”i ise Tanrı’yı sonsuz, tek, mükemmel, zorunlu, basit, hareketsiz, ölümsüz ve bağımsız olarak tanımlayarak panteist bir anlayışa ulaşır ve bütün evrende kesin bir determinist düzenin bulunduğunu savunur.

Ona göre düşüncelerimiz, eylemlerimiz, toplumsal davranışlarımız genel bir düzene, belli ölçüleri olan bir düzene uyarlar ki bu bakımdan yaşadığımız evrende özgürlük diye bir olgudan söz edilemez. Bu da sorumluluk anlayışını ortadan kaldırmaktadır. İnsan özgür olmadığı için, eylemlerinden sorumlu da değildir

Gerçekten evrende var olduğu kabul edilen aklî ve düzenli yapının parçaları arasında nasıl sıkı bir ilişki söz konusuysa, evrenin bir parçası olan insan için de aynı durumun söz konusu olduğu kabul edilmelidir. O halde insanın bütün eylemleri, davranışları, düşünce, duygu ve hatta sezgileri bile nedensellik ilkesi gereğince önceden belirlenmiştir. Yani insanın eylemleri, düşünceleri, sezgileri vb. kendilerini oluşturan şartlar tarafından belirlendiği için, bir irade özgürlüğünden ve özgür seçimden söz edilemez.

Bu determinist anlayışı bilimlerin gelişmesinde önemli olan yöntemli determinizmden ayırmak gerekir. Çünkü dogmatik ya da küllî determinizmde bilimin gelişimini engelleyici unsurların bulunması bir yana, ayrıca insandaki iradeyi, irade özgürlüğünü ve insanının bu irade özgürlüğüne dayanarak yaptığı seçimleri de reddediş bulunmakta, insan durağan bir nesne durumuna indirgenmiş olmaktadır.

domino taşları, domino, domino etkisi, determinizm, nedenselcilik

DETERMİNİZMİN TARİHSEL GELİŞİMİ

Determinizmin köklerini Thales’e kadar uzatmak mümkündür. Gerçekte evrenin temel ilkesi olarak Thales su’yu, Anaksimandros “apeiron = bilinmez”i, Anaksimenes havayı, Herakleitos logos’u tüm oluşu düzenleyen unsur olarak alır. Yine Empedokles’in “dört unsur”u (su, hava, toprak ve ateş), Demokritos’un atomu, Aristoteles’in ilk hareket ettirici ilkesi, Stoacıların evrensel logos’u birer belirleyici olarak düşünülür.

Yeni Çağ’da mekanikçi anlayış determinizmi temel alacaktır. Çünkü mekanik ilişkilerin kesinliği evrendeki düzenin varlığını da açıklayıcı mahiyettedir. Öte yandan Descartes, Tanrı’yı takdiri bakımından özgür kabul ettiği gibi, kendisinde tanrısal nitelikler bulunan insana da irade Özgürlüğü ve seçimini tanır. Buna karşılık Descartes felsefesinde madde dünyasında tam anlamıyla bir determinizm söz konusudur. Fakat onun ikiciliği madde-ruh karşıtlığında, determinizm-özgürlük karşıtlığını da ortaya koyar.

DETERMİNİZMİN ALT DALLARI

  • Mekanik determinizm: insanın iradesi, yani işleği ve eylemi kendi dışındaki nedenlerin sonucudur.
  • Ekonomik determinizm: ekonomik etkenlerin diğerlerini belirlediği öğreti anlamına gelir. Ekonomik determinizm toplumsal olay ve olguları belirleyenin ekonomik unsur olduğunu söyleyen anlayıştır. Yani ekonomik ilişkiler toplumların düşünce dünyasını, yaşayışlarını kesin olarak belirler. Bu kavram sık sık Marksizm’le ilişkilendirilir ve Marksizm’in materyalist tarih anlayışının da ekonomik determinist ve indirgemeci olduğu iddia edilir, daha basit bir ifadeyle Marksistlerin her toplumsal olayı ekonomiyle açıkladıklarını ve bunun hatalı olduğunu söylerler.
  • Toplumsal determinizm: insanın istek ve iradesi daima içinde yaşadığı toplumsal şartlara bağımlıdır ve bu şartların zorlamasıyla insanın iradesi ve isteği belirlenir.
  • Tarihsel determinizm: insanın irade ve eyleminin belirlenmesinde tarihin, tarihî olayların etken olduğu ileri sürülür.
  • Deneysel determinizm: Deneye dayalı ya da pozitif bilimlerde (fizik, kimya, biyoloji vb.) temel kabul edilen determinizm; bütün olaylar değişmez bir biçimde belirlenmiş ve belli nedenlere bağlıdır. Buna göre belli ortam ve şartların oluşmasıyla meydana gelecek sonuç kesindir, aksi düşünülemez. Olayları meydana getiren nedenler deneyin dışında ve deney-üstü, yani aşkın nitelikte değildirler, olayların kendisinde ve doğada içkin olarak vardırlar. Doğanın, dolayısıyla evrenin üstünde bir neden aranmamalıdır. Öte yandan nedensellik ilkesi, buna bağlı olarak da determinizm doğa yasalarının evrensel, değişmez ve düzenli olduğunu ileri sürer. Bu bakımdan imkân, rastlantı, özgür irade, mucize gibi gerçeklikler kabul edilmez. Evrende zorunluluk asıldır.
  • Psikolojik determinizm: İnsan davranışları ve eylemleri değişmez ilkelere veya yasalara bağlı olduğu gibi aynı zamanda zorunludur. Öyleyse insan özgürlüğünden, insanın özgür iradesinden ve özgür seçiminden de söz edilemez.

Video Anlatım: Determinizm Nedir?

Determinizm Hakkında Konu Başlıkları

Derleyen: Sosyolog Ömer YILDIRIM
Kaynak: Atatürk Üniversitesi Sosyoloji Bölümü 1. Sınıf “Felsefeye Giriş” ve 3. Sınıf “Çağdaş Felsefe Tarihi” Dersi Ders Notları (Ömer YILDIRIM); Açık Öğretim Felsefe Ders Kitabı

ETİKETLER:
BİR YORUM YAZIN

ZİYARETÇİ YORUMLARI - 0 YORUM

Henüz yorum yapılmamış.

2005'ten beri çevrim içi felsefe yapıyoruz...