Daniel Dennett 1942-2024 yılları arasında yaşamış olan, kendi döneminde batı felsefesinin en önemli filozoflarından birisi olarak kabul edilen Amerikalı düşünür, yazar ve bilişsel bilimcidir.

Dennett; evrim teorisi, bilim felsefesi, zihin felsefesi, yapay zekâ, psikoloji felsefesi, bilişsel bilim ve bilinç gibi birçok alanda çalışmalar yürütmüş ve eserler vermiştir. Bunlara ilişkin çalışmalarında evrimsel biyolojinin sunduğu verilerden yararlanmaktadır.

Etkili bir ateist ve sekülarist olan Daniel Dennett, “en çok okunan ve tartışılan Amerikalı filozoflardan biri” olarak tanımlanmıştır. Richard Dawkins, Sam Harris ve Christopher Hitchens ile birlikte Yeni Ateizm‘in “Dört Atlısı”ndan biri olarak anılmıştır.

Çocukluğunun bir kısmını Lübnan’da geçiren Dennett‘ın babası İkinci Dünya Savaşı sırasında Harvard Üniversitesinde İslami çalışmalar alanında doktora yapmış olan ve Stratejik Hizmetler Ofisinde gizli bir karşı istihbarat ajanıydı ve Beyrut’taki Amerikan Büyükelçiliğinde kültür ataşesi olarak görev yapıyordu. Carleton College’da İngilizce eğitimi alan annesi, Beyrut’taki Amerikan Topluluğu Okulu’nda İngilizce öğretmeni olmadan önce Minnesota Üniversitesinde yüksek lisans yapmıştı. Babası 1947 yılında babası Etiyopya’da bir uçak kazasında hayatını kaybetmiştir. Kısa bir süre sonra annesi Daniel Dennett‘ı Massachusetts’e geri götürmüştür.

Dennett, felsefe kavramıyla ilk kez 11 yaşında yaz kampına katılırken tanıştığını, bir kamp rehberinin kendisine “Sen nesin biliyor musun Daniel? Sen bir filozofsun.” dediğini anlatmaktadır.

Daniel Dennett 1959’da Phillips Exeter Academy’den mezun olduktan sonra Wesleyan Üniversitesinde bir yıl geçirmiş, ardından 1963’te Harvard Üniversitesinde felsefe lisans derecesini almıştır. Wesleyan’daki yıllarında Willard Van Orman Quine’ın öğrencisi olmuştur.

“Felsefe yapmayı gerçekten seven ve bu konuda gerçekten iyi olan öğrencilerimden bazılarına, başka bir işte çalışarak geçimini sağlayan amatör bir filozof olmalarının muhtemelen daha iyi olacağını söylüyorum; sigorta acentesi işleten büyük besteci Charles Ives gibi… Bu amatörler giriş dersleri vermeye harcayacakları saatleri, ciddi felsefi uğraşlara ayırabilirler.”

Dennett

Dennett 1965 yılında, Gilbert Ryle’ın öğrencisi ve Hertford College’ın bir üyesi olduğu Oxford Üniversitesinde felsefe alanında doktora derecesini aldı. Doktora tezi Zihin ve Beyin: Nörolojik Bulgular Işığında Gözlemsel Tanımlama; Yönelimsellik başlığını taşıyordu.

Daniel Dennett 1965’ten 1971’e kadar Kaliforniya Üniversitesi, Irvine’de ders vermiş, daha sonra Tufts Üniversitesine geçerek on yıllar boyunca burada çalışmıştır. Ayrıca Harvard Üniversitesi ve diğer bazı üniversitelerde ziyaretlerde misafir öğretim görevlisi olarak bulunmuştur.

Dennett, bir Fulbright Bursu ve iki Guggenheim Bursu almıştır.

Daniel Dennett

Nisan ayında 82 yaşında hayatını kaybeden Daniel Dennett, zihin felsefesinin önemli isimlerinden biriydi. Katı fizikalist duruşuyla tanınan Dennett, bedenler gibi zihinlerin de evrimin ürünü olduğunu savunuyordu. Bizlerin bir anlamda birer makine, ama milyonlarca yıllık doğal seçilimin sonucu oluşan şaşırtıcı derecede karmaşık makineler olduğumuza inanıyordu.

Dennett aralarında Consciousness Explained, Breaking the Spell ve Darwin’s Dangerous Idea gibi çok satan kitapların da bulunduğu, bazıları akademik bir kitleyi hedefleyen ancak birçoğu doğrudan meraklı ve uzman olmayan kişilere yönelik onlarca kitap yazdı. Onun eserlerini okurken, fikirlerle tıka basa dolu bir zihin izlenimi ediniyorsunuz. Richard Dawkins, Dennett’in son kitabı olan I’ve Been Thinking adlı anı kitabı için yazdığı ön sözde onun için şu ifadeleri kullanmıştır:

“Bir insanın böylesine ufuk açıcı düşünce seliyle kutsaması ne büyük haksızlık.”

Dennett on yıllarını zihinlerin varlığı üzerine kafa yorarak geçirdi. Düşünmeyen madde nasıl olur da kendini düşünebilen ve hatta kendi varlığını düşünebilen bir şey haline getirebilir?

Beyinleri mucizesiz mekanizmalar olarak gördüğü için, en azından prensipte, makine bilincinin önünde bir engel görmüyordu. Yine de Terminatör tarzı yapay zekâ kıyamet senaryolarından da korkmuyordu.

Zihninin işleyişi ne kadar keskin olursa olsun, Dennett akademisyenler arasında en az gösteriş yapanıydı. Bir gazetecinin de belirttiği gibi, “Maine’li bir balıkçı gibi” giyinirdi; uzun yıllar boyunca eşi Susan ile birlikte yazlarını Boston’un kuzeyinde arabayla beş saat uzaklıktaki bir çiftlik evinde geçirdiler. Tutkuları bilim ve felsefenin ötesine uzanıyordu: En az beş müzik aletinde ustalaşmıştı – bir dönem caz piyanisti olarak para kazandı – ve ateist olduğunu açıkça belirtmesine rağmen, “O Hearken Ye” gibi Hıristiyan ilahilerini deneyimli bir koro elemanı gibi söyledi.

Daniel Dennett, 19 Nisan 2024’te hayata  veda etti.

Yazan: Sosyolog Ömer Yıldırım