Arkadaş edinmek insan yaşamının önemli bir parçasıdır. “Arkadaşlar bizim seçtiğimiz ailemizdir.” diye boşuna söylenmemiştir. Peki ama seçim şansı tanındığı zaman arkadaşlarımızı nasıl belirliyoruz?

Evolutionary Psychological Science dergisinde yayınlanan yeni bir çalışma tam da bu soruya odaklanıyor. ¹ Araştırmacılar arkadaşlıklarda hem arzu edilen hem de istenmeyen özellikleri araştırdılar ve oldukça ilgi çekici bir bulguya ulaştılar: Çalışmaya katılanlar, diğer tüm kişilik özelliklerinin ötesinde, arkadaşlıklarında “dürüstlük” olgusuna büyük önem veriyorlar. Bu çalışma, sosyal değerlerimizin düşündüğümüz kadar yapay bir şekilde inşa edilmemiş olabileceğini gösteren çok sayıda bulguya bir yenisini daha ekliyor.

Araştırmacılar arkadaşlarımızda aradığımız özellikleri belirlemek için üç ayrı anket çalışması yürüttüler. İlk çalışmada, 236 kişi (122 kadın ve 114 erkek, hepsi Yunanistan veya Kıbrıs’tan Yunanca konuşan kişiler) arkadaşlarında istedikleri ve istemedikleri özellikleri not ettiler. Böylece toplamda 50 olumlu özellik ve 43 olumsuz özellik belirlendi.

İkinci çalışmada, 706 kişi “Bir arkadaşımın ___ olmasını isterim.” ifadesine yanıt verdi ve ilk anket sırasında toplanan 50 olumlu yanıt arasından seçim yaptı. Her bir özelliğin önemini “kesinlikle katılmıyorum” ile “kesinlikle katılıyorum” arasında 5 puanlık bir ölçekte değerlendirdiler. Üçüncü çalışma da benzer bir yöntem takip edildi: 861 kişi “Bir arkadaşımın ___ olmamasını isterim.” ifadesine yanıt verdi ve ilk anket sırasında toplanan 43 olumsuz özellik arasından seçim yaptı.

Araştırmacılar daha sonra arzu edilen özellikleri, en önemlisi dürüstlük olmak üzere “10 kapsamlı etken” olarak sınıflandırmış, bunu ahlaklı, cana yakın ve ulaşılabilir özellikleri izlemiştir. İstenmeyen özellikler ise üç geniş etmende kategorize edilmiş, en çok “dürüst olmamak” istenmezken bunu sırasıyla hırslı olmak ve sabırsız olmak izlemiştir.

Sonuçlar şunu göstermiştir:

“İnsanlar bir arkadaşta iş birliği ve karşılıklı yardımlaşma potansiyelinin yüksek olduğunu gösteren özellikleri tercih ederler. Dahası, bir arkadaş dürüst değilse, güvenilmezse ve istismarcıysa iş birliği ve yardımlaşma mümkün olmayacaktır. Bu doğrultuda, dürüstlüğün katılımcıların bir arkadaşta aradıkları en önemli özellik olduğu sonucuna varılmıştır.”

Objektif dostluk standartları

Çalışma birkaç ilgi çekici sonuca işaret ediyor. Belki de en önemlisi, araştırmacılar değer verdiğimiz özelliklerin –ahlaklı, cana yakın ve ulaşılabilir olma gibi nitelikler- “önemli ölçüde nesnel olduğunu” belirtmişlerdir. Bu durum, arkadaşlarımızdan sahip olmalarını beklediğimiz niteliklerin, kendimizce uydurduğumuz keyfi tercihler değil, insan doğasından kaynaklanan, kalıtsal özellikler olduğunu göstermektedir.

Elimizde bir araştırma bulgusu olmasa bile bu sezgisel bir yaklaşım gibi görünüyor. Hristiyan teolog C.S. Lewis’in belirttiği gibi, başka bir kişi tarafından haksızlığa uğradığınızı hissettiğinizde, onun uyması gereken ama uymadığı bir davranış standardına başvururuz. Otobüste yerinizi alan birine bunun “adil” olmadığını söyleyebilirsiniz. “Senin standardının canı cehenneme” yanıtını çok nadiren duyarız. Bunun yerine kişiler davranışlarının neden tamamen adil olduğunu göstermeye çalışırlar. Lewis, “Aslında, her iki tarafın da aklında, üzerinde gerçekten hemfikir oldukları bir tür adil oyun yasası ya da kuralı varmış gibi görünüyor.” der.

Bu çalışmadaki katılımcıların arkadaşlarının her şeyden önce dürüst (“sahtekârlık ya da aldatmadan uzak”) olmalarını istemeleri, hakikat ile yalan arasındaki farkı bildiğimizi ve bu standarda uyan başkalarını aradığımızı göstermektedir. Daha da önemlisi, bu sonuç kültürler arasında ve tarih boyunca paylaşılan ahlaki değerleri belgeleyen geniş bir kanıtlar bütününe eklenmiştir. ²

Araştırmacılar “bu tercihlerin bir kısmının sosyal olarak edinildiğini” kabul etmiş ve bulgularının farklı kültürel beklentilere sahip diğer ülkelerde de tekrarlanmasını önermiştir. Örneğin, Batılı, bireyci toplumların vatandaşları, bu özelliğin daha yaygın olduğu kolektivist toplumlarda yaşayan insanlara göre ulaşılabilirliğe daha fazla değer veriyor olabilir.

Evrim mi yoksa rasyonel düşünce mi?

Araştırmacılar, insanların arkadaşlık konusunda neden benzer standartlar geliştirmiş olabileceğini açıklamak için evrimsel biyolojiye yöneldiler. Daha önce 1996 ve 2010 yılları arasında yayınlanan üç araştırmaya atıfta bulunarak şu iddiada bulundular:

“Genetik olarak akraba olmayan bireylerden veya akrabalardan yardım almak, kişinin hayatta kalma şansında önemli bir fark yaratacak ve bu da insanların iş birliği ve karşılıklı yardım ilişkileri kurmasını sağlayacak davranışsal mekanizmaların evrimini destekleyecektir. Bu tür mekanizmaların evrimi, insanın arkadaş edinme kapasitesini ortaya çıkaracaktır.”

Alternatif olarak, kendimizi güvenilir insanlarla çevrelemek en rasyonel seçim olabilir; dürüstlük için “evrimleşmiş bir temayül” gerekmez. Doğal seçilim tarafından önceden belirlenmiş bir senaryoyu takip etmek zorunda değiliz; ancak dürüst bireylerin dürüst olmayan kişilere kıyasla daha iyi bir dayanak sistemi oluşturduğu sonucuna mantık yoluyla varıyoruz. Bu argümana göre insanlar dürüst olan arkadaşlar tercih ediyor ve bu da rasyonel düşüncenin bir sonucudur.

Bu mantığı biraz daha genişletecek olursak belki de güvenilir arkadaşlığa kendi iyiliği için değer vermek, rasyoneldir. Küçük bir mantık yürütmeyle, hayatı nitelikli insanlarla birlikte yaşamanın, nahoş, kaba, ulaşılmaz kötülere katlanmaktan daha keyifli olduğunu söyleyebiliriz.

Özetle, bu çalışma muhtemelen kolayca farkına vardığımız ve Aristoteles’in 2000 yıldan daha uzun bir süre önce tanımladığı evrensel bir gerçeğe işaret ediyor:

“İyi arkadaşlıklar tatmin edici bir yaşamın çok önemli bir parçasıdır.”

Yazan: Sosyolog Ömer Yıldırım

1. A., Menelaos ve Vetsa, P. (2022), Friendship Preferences: Examining Desirable and Undesirable Traits in a Friend. Evolutionary Psychological Science, 9 (-), s. 38-49, https://link.springer.com/article/10.1007/s40806-022-00329-w
2. Curry, O.S., Mullins, D.A. ve Whitehouse, H. (2019), Is It Good to Cooperate? Testing the Theory of Morality-as-Cooperation in 60 Societies. Current Anthropology, 60 (1), s. 47-69, https://doi.org/10.1086/701478