İlerie bir gün bir “Harry Potter” daha yazılacak mı? 1997 ve 2007 yılları arasında, neredeyse her çocuk ve hatta ebeveynler J.K. Rowling’in sıska, gözlüklü bir gencin Hogwarts Cadılık ve Büyücülük Okulu‘ndaki maceralarını anlatan ölümsüz fantastik romanını okuyordu. Dünyanın dört bir yanındaki çocuklar yeni bölümlerin tanıtımı için gece yarısı eğlencelerine katılıyor, Cadılar Bayramı için cadılar ve büyücüler gibi giyiniyor ve kalın ciltli kitapları iki, üç, dört ya da daha fazla kez okuyarak uzun saatler geçiriyorlardı.

Ancak 21. yüzyılın şafağından bu yana, web sitesi yazıları, bloglar, e-postalar, sosyal medya paylaşımları ve konuşmaların dijital olarak okunması basılı okumanın yerini almaya başladığından beri, keyif için okuma yapan çocukların oranı düştü. Belki de bir daha hiçbir kitap serisinin “Harry Potter” kadar çocukların ilgisini çektiğini göremeyeceğiz.

Yakın zamanda yayınlanan bir meta-analiz, kitapların gençlerin kültürel zeitgeist‘indeki etkisini azaltmasının yanı sıra, dijital okumaya geçişin daha tehlikeli bir etkiye sahip olabileceğini ortaya koyuyor: Çocukların okuduğunu anlama becerilerini olumsuz etkiliyor. ¹

İlgili konu: Basılı metinlerden elde edilen bilgiler, ekranlardan elde edilenlerden daha kalıcıdır. Peki ama bunun nedeni nedir?

Dijital okuma ve anlama

Bilim insanları 2011 yılında, basılı okumanın çocukların anlama becerileri üzerindeki etkisini araştıran 99 farklı çalışmayı inceledi. Beklenebileceği gibi, oldukça büyük bir bulgu elde ettiler. Çocuklar basılı okumaya ne kadar çok muhatap olurlarsa okuduklarını anlama ve hatırlama becerileri de o kadar yüksek oluyordu. Dahası, basılı okumanın verimli bir döngüyü beslediği görülmüştür: Genç okuyucular daha uzun ve daha karmaşık metinler okudukça okuma becerileri gelişiyor, bu da onları daha da karmaşık yazılı eserleri takip etmeye teşvik ederek gençlerin yetkinliklerini daha da artırıyor.

Bu meta-analiz için İspanya’daki Valencia Üniversitesinden bilim insanları 470.000‘e yakın katılımcının dâhil olduğu 26 çalışmayı bir araya getirdi. Her bir çalışma, boş zamanlarda dijital okumanın anlama üzerindeki etkisini ele alıyordu. Dijital okumanın anlama becerilerini geliştirdiğini; ancak bu olumlu etkinin basılı okumaya kıyasla 6 ila 7 kat daha az olduğunu ve çocuklar için en düşük seviyede kaldığını tespit ettiler.

“Dijital okuma faaliyetlerine şiddetle maruz kalmak erken yaştaki okuyucuları, okumayı öğrenmekten, öğrenmek için okumaya geçtikleri kritik dönemde güçlü okuma temeli oluşturmaktan alıkoyabilir.”

Dijital okuma neden çok daha az faydalı oluyor? Yazarlar literatürden çok sayıda spekülasyona atıfta bulunmuşlardır. İlk olarak, dijital metnin dilsel kalitesi çok daha düşük olma eğilimindedir. Sohbet ederken, genellikle basitleştirilmiş kelime dağarcığı ile sıradan bir dil kullanırız ve dil bilgisi kurallarını göz ardı ederiz. İçerik de genellikle çok daha azdır; karmaşık anlatılara ve çok sayıda karaktere sahip daha uzun eserleri anlamak ve bunlardan tam anlamıyla keyif almak için gereken odaklanmayı ve kalıcılığı gerektirmez.

Amerikan Üniversitesinde dünya dilleri ve kültürleri profesörü olan Baron’a göre, bir kitabın fiziksel özellikleri de bilginin akılda kalmasını sağlayabilir.

“Kâğıt söz konusu olduğunda, farklı sayfaların görsel coğrafyasının yanı sıra gerçek anlamda bir temas etme durumu söz konusudur. İnsanlar genellikle okuduklarına dair kayıtlarını ilgili konunun kitabın hangi bölümünde olduğuna ya da sayfanın neresinde bulunduğuna dayandırırlar. Eğer okuyucular bir okuma ortamından memnuniyet duyuyorsa bu memnuniyetin daha fazla anlamaya yol açması beni şaşırtmaz. Elbette, birçok çalışma katılımcısının bize bildirdiği gibi, basılı yayınlar hikâyeleri daha fazla özümsemeye yol açtı.”

Dijital kaynaklardaki içerikleri okurken, sosyal medya, YouTube ve video oyunlarından kaynaklanan dikkat dağıtıcı unsurlar genellikle sadece bir tık ötede bulunmakta ve metinlerin tam olarak anlaşılmasını engellemektedir. West Virginia Üniversitesinde lisans öğrencileri arasında yakın zamanda yapılan bir çalışmada, katılımcıların üçte ikisi okurken sosyal medyayı “sık sık” ya da “çok sık” kontrol ettiklerini ifade etmiştir. Katılımcıların yarısından biraz fazlası sosyal medyanın okuma alışkanlıklarını olumsuz etkilediğini söylerken, %45‘i nötr bir etkisi olduğunu, %2,5‘i ise olumlu bir etkisi olduğunu belirtmiştir.

Gençler dürtü kontrolleri zayıf olduğu için, dijital okuma yaparken dikkatlerinin dağılmasına yetişkinlerden daha açık olabilirler. Ayrıca kelime dağarcığı ve dil bilgisi kurallarına hâkim olma olasılıkları daha düşüktür, bu da sosyal medyada ve arkadaşlarıyla sohbetlerinde daha ilkel bir yazıma maruz kalacakları anlamına gelir. Bu nedenlerden dolayı yazarlar, ebeveynlerin ve öğretmenlerin çocukların dijital içerikle geçirdikleri zamanı sınırlamalarını ya da en azından basılı eserleri kullanmalarını tavsiye ediyor.

Geleceği okumak

Gençler büyüklerinin tavsiyelerine uyacak mı? Baron, gençlerin bunu yapabileceğini gösteren verilerden söz ediyor:

“Amerikan Kütüphaneciler Derneği’nin son verileri, günümüzün Z kuşağının (13-25 yaş arası) Y kuşağına (26-40 yaş arası) kıyasla bazı şaşırtıcı tercihlerine işaret ediyor. Araştırmaya göre, Z kuşağı Y kuşağına göre her ay daha fazla kitap okumakla kalmıyor, aynı zamanda kendilerinden daha yaşlı olan nesillere göre daha fazla basılı kitap okuyor.”

Ayrıca, öğrencilerin çoğunun basılı kitap okurken daha iyi öğrendiklerini ve konsantre olduklarını kabul ettiklerini gösteren araştırmalar da dikkat çekiyor.

Sonraki nesiller basılı yayına geri dönebilir mi? Bunu ise zaman gösterecek.

Bu makale Sosyolog Ömer Yıldırım tarafından www.felsefe.gen.tr için, Ross Pomeroy’un “The loss of deep reading: How digital texts impact kids’ comprehension skills” isimli makalesinden Türkçeye çevrilip derlenerek hazırlanmıştır. Alıntılanması durumunda kaynak gösterilmesi, ahlaklıca olanıdır.

Çeviri ve Derleme: Sosyolog Ömer Yıldırım

1. Altamura, L., Vargas, C. ve Salmeron, L. (2023). Do New Forms of Reading Pay Off? A Meta-Analysis on the Relationship Between Leisure Digital Reading Habits and Text Comprehension. Review of Educational Research, – (-), -, https://doi.org/10.3102/00346543231216463