Agnostisizm, insan aklının Tanrı ve evren hakkındaki mutlak gerçeği bilemeyeceğini, Tanrı’nın varlığının veya yokluğunun bilinemeyeceğini ileri süren felsefi akımdır. Bu sebeple Türkçede bilinmezcilik ya da bilinemezcilik olarak adlandırılmaktadır. Agnostisizm akımının takipçilerine ise agnostik veya bilinemezci denir.

Agnostisizm; teolojik anlamda Tanrı’nın varlığının ya da yokluğunun, bilimsel anlamda da evrenin nereden türediğinin bilinemeyeceğini ileri sürmektedir. Agnostiklere göre insan, kendi deneyimleriyle elde ettiği olguların ötesinde hiçbir şeyin varlığını bilemez.

Agnostisizm, tarihsel olarak bilimin denetiminden yoksun insan düşüncesinin düştüğü büyük yanılgılara bir tepki olarak ortaya çıkmıştır. İlk tepkiyi Yunan Antik Çağ bilgicilerinden duyumcu sofistler vermiştir. Onlara göre bilgi duyuların sonucudur ve duyuların aracılığı dışında bilgi edinilemez ve herkes için geçerli bilgiden bahsedilemez.

“Agnostik” sözcüğü eski Yunanca olumsuz ön eki olan “an” ve yine aynı dilden “bilen, bilgisi olan” anlamına gelen “gnostikos” sözcüklerinin birleşiminden oluşmuştur. Bu terimin anlamı kabaca “bilgisi olmayan”dır.

Agnostisizm hem bir terim hem de felsefi kavram olarak Thomas Huxley tarafından ortaya atılmıştır. Huxley agnostik sözcüğünü hem geleneksel Yahudi-Hıristiyan teizm anlayışını hem de ateizm öğretisini reddederek Tanrı’nın varlığı sorununa ortadan bakan düşünürler için kullanmıştır. Terim daha sonra geriye götürülerek bütün bilinemezci öğretileri kapsamıştır. Çünkü daha eskiyi temsil eden düşünür ve yazarların da bu düşünceye sahip olduğu bilinir. Örneğin antik Yunan filozofu Protagoras da agnostik olarak anılır.

Huxley’nin agnostisizm yorumu şöyledir:

“Agnostisizm bir inanç değildir; ancak özü tek bir dinç uygulamaya yatan bir metottur. Bu ilke kesinlikle akıl olarak gösterilebilir; ancak sonuçlar kanıtlanmış veya kanıtlanabilir denebilecek kadar kesin gösterilmemelidir.”

Agnostisizmin iki türü vardır. Zayıf agnostisizme göre hiç kimsenin Tanrı hakkında bir bilgisi yoktur; ancak bu belki bilinebilir; güçlü agnostisizme göre ise Tanrı hiçbir şekilde bilinemez.

FELSEFE TARİHİNDE AGNOSTİSİZM

Bertrand Russell’ın tarif ettiği agnostik bakış açısına göre, Tanrı’nın varlığı ve dünya ötesi yaşam hakkında, mevcut dinlerin öne sürdüğü iddiaların günümüzde doğrulanması mümkün değildir. Dolayısıyla herhangi bir dine mensup olmak anlamsız kabul edilebilir.

Kant’a göre ancak görünen şeyler bilinebilir, öz ise bilinemez:

“Bizler sırlarla dolu bir evrende bir rüyanın rüyasını görmekteyiz. Gerçekte bildiğimiz hiçbir şey yoktur. Bildiğimizi sandığımız şey sadece olaylardır. O olaylar ki bilmediğimiz bir objeyle asla bilemeyeceğimiz bir süjenin birbirlerine olan ilişkisinden doğmuştur.”

Amerikalı pragmatist William James’e göre, insanın evrendeki durumu, bir kedinin kitaplıktaki durumu gibidir. O görür ve işitir, ama hiçbir zaman anlayamaz.

Pozitivist düşünür Auguste Comte’a göre, nesneler-üstü metafizik kadar nesnelerin kendisi de fizik de bilinemez. Bilim, bu iki bilinemez alanın ortasında, sadece duyularımızla algıladığımız deney ve gözlemlerin konusu olan olgularla uğraşabilir.

Fransız filozof Albert Camus’ye göre ise Agnostisizm şöyle yorumlanabilir:

“Evren uyumsuzdur ve bilinemez. İşte ağaç, sertliğini duyuyoruz. Bu kadarla yetinmek zorundayız. Bilim, giderek bize elektronların bir çekirdek çevresinde toplandıkları görünmez bir gezegenler takımından söz edecektir. Bu bir varsayımdır. Böylece dönüp dolaşıp şiirin alanına geldiğimizi ve hiçbir şeyi bilemeyeceğimizi anlarız.”

AGNOSTİSİZM – ATEİZM İLİŞKİSİ

Agnostisizm, ateizm ile aynı şey değildir. Ateizm, Tanrı’nın var olmadığını veya var olamayacağını savunur. Buna rağmen, agnostisizm Tanrı’nın var olup olmadığının bilinmediğini veya asla bilinemeyeceğini savunur. Demografik araştırmalar için ise ateizm ve agnostisizm diğer tüm dini reddeden fikirlerle aynı kategoridedir. Bazı kaynaklar ise agnostisizmi tarafsızlık olarak yorumlar.

Derleyen: Sosyolog Ömer YILDIRIM
Kaynak: Atatürk Üniversitesi Sosyoloji Bölümü 1. Sınıf “Felsefeye Giriş” ve 3. Sınıf “Çağdaş Felsefe Tarihi” Dersi Ders Notları (Ömer YILDIRIM); Açık Öğretim Felsefe Ders Kitabı