Varlık kavramı, eski bir Türkçe sözcük olan var’dan türetilmiştir. Fransızca ve İtalyancadaki karşılıkları, Hint-Avrupa dil grubunun olmak anlamını dile getiren es kökünden gelmektedir. Bu kökten ilkin o vardır anlamında esti sözcüğü oluşmuş ve daha sonra varlık anlamına gelen La esse ifadesi ortaya çıkmıştır.

Antik Çağ’da Varlık Anlayışı

Parmenides

Felsefi anlamdaki ‘varlık’ kavramını ilk kullanan düşünür Elealı Parmenides’tir. Mitolojik çoktanrıcılığa karşı çıkan Kolofonlu Ksenofanes bir tek tanrı olduğunu ileri sürmüş ve onun devimsiz, hep aynı durumda olduğunu söylemişti. Onun bu varsayımından yola çıkan Parmenides, tek tanrıyı varlık saydı ve sadece bunun gerçek olup tüm değişmelerin görüntüden başka bir şey olmadıklarını ileri sürdü. Ona göre varlık tekti, demek ki tüm çokluklar da görüntüden başka bir şey değillerdi. Görüntüler yanılsamalardır, demek ki değişmeler ve çokluklar birer yanılsamaydılar. Varlık tekti ve değişmezdi, demek ki birer yanılsamadan başka bir şey olmayan değişmeler ve çoklaşmalar gene birer görüntü ve yanılsama olan var bulunanlara özgüydü. Nasıl aklık; ak çiçek, ak böcek, ak taş bir ve aynıysa varlık da öylece tüm var bulunanlarda bir ve aynıydı. İşte metafiziğin ve idealizmin temel savı olan varlıkla varoluş ayrımı, Parmenides’in bu savıyla başlar.

Platon

Platon duyuların bize hiçbir bilgi vermediği ve bilginin tümüyle kavramsal, eş deyişle ussal olduğu kanısındadır. “Üşüdüm” diyoruz, üşümek ne demek? Onu ancak ısınmalardan, kaşınmalardan, kızarmalardan vb. ayırabildiğimiz; eş deyişle birçok kavramla sınıflandırabildiğimiz ölçüde bilebiliriz. Bundan başka üşüyen ne? Üşüyenin kendi bedenimiz olduğunu, kendi bedenimizi başka bedenlerden, hayvanlardan, bitkilerden vb. ayırabildiğimiz; eş deyişle birçok kavramla sınıflandırabildiğimiz ölçüde bilebiliriz. Demek ki duyumlarımız ne üşümenin ne de üşüyenin ne olduğunu bize bildirmiyor. Biz bu bilgiyi kavramsal, eş deyişle ussal olarak öğreniyoruz. Öyleyse gerçek, bireysel olan değil, tümel olandır; eş deyişle var bulunan değil, var bulunmayandır.

Aristoteles

Aristoteles, tümellerin varoluşları bulunamayacağını ileri sürmekle öğretmeni Platon’a karşı çıkarak metafizikçileri ve idealistleri sevindirir. Aklık, ak çiçekte, ak böcekte, ak taşta vb. vardır. bunların dışında aklık diye bir şey yoktur. Aristoteles’e göre de ancak tümel olan gerçektir, ama gerçek olan tümeller varolmaz; varolanlar, tümel değil, bireysellerdir. Ne var ki Aristoteles de özdeğin varlığını kabul etmektedir, çünkü o da ünlü biçim’inin (Aristoteles’in biçim’i, Platon’un idea’sıdır) biçimlendirebileceği bir hammadde bulmak zorundadır. Metafizikçiler ve idealistler Aristoteles’in metafiziğin ve idealizmin zararına kırdığı bu potu da bağışlamazlar ve onu, kendi başına bir hiç olan özdeğin ancak tümelle (Aristoteles’in diliyle, biçimle) varlaşabildiğini anlamamakla suçlarlar. Gerçekte Aristoteles, varoluş’u varlık’a (tümele, biçime) bağımlı saydığı ölçüde özdeğe de bağımlı saymaktadır. Daha açık bir deyişle, Aristoteles’e göre, biçim olmazsa bireysel varoluşlar gerçekleşemez ama özdek de olmazsa bireysel varoluşlar gerçekleşemez. Varlık kavramının antik felsefedeki serüveni kısaca budur.

Metafiziğin ve idealizmin yararına bütün bunlardan çıkan sonuç şudur: Gerçek olan, tümel (varlık) olandır, bireysel olan (varoluş) gerçek değildir (eşdeyişle, ak taş gerçek değildir, aklık gerçektir). Varoluşlar ancak varlığa bağımlı olarak varolabilirler (eşdeyişle, aklık olmasaydı ak taş, ak böcek, ak çiçek vb. da olmazdı). Buna karşı varlık, hiçbir bağla bağımlı değildir, ancak kendi kendisiyle bağımlıdır (eşdeyişle, aklığın varolabilmesi için ak taş, ak böcek, ak çiçek vb.’larına hiçbir gereksinim yoktur). Gerçek, eşdeyişle tümel, eşdeyişle varlık, düşünsel ve ussaldır; duyularla algılanamaz. Demek ki, tüm varoluşların kaynağı, kökeni, çıktıkları yer, ancak onunla açıklanabilecekleri ilke ussaldır. Bu ussallığın altını kazıyınca da hemen karşınıza tanrının sevecen yüzü çıkıverir. Demek ki varlık demek, tanrı demektir.

Orta Çağ’da Varlık Anlayışı

Orta Çağ, Katolik kilisesinin ezici baskısına karşın, varlık kavramına ilerici katkılarda bulunmuş bir çağdır. Hıristiyan felsefesinin Platoncu Patristik dönemiyle Aristotelesçi Skolastik dönemi düşünürlerine göre de varlık tümeldir. Ama tümel nedir?

Orta Çağ düşünceciliği (idealizm), tümeller gerçektirler dediği için realizm (gerçekçilik) adıyla anılır. Ünlü din adamları Anselmus ve Champeauxlu Guillaume bu anlayışın elebaşılarıdır. Ama bu anlayışın karşısına, Roscelin ve Ockhamlı William’ın temsil ettikleri insan anlağı dikilir: Tümeller addırlar. Bunların tutumuna da bundan ötürü adcılık adı verilir.

Orta Çağ gerçekçiliği, Katoliklikten başka bir şey değildir. Ona Katolikliğin felsefesel adı denilebilir. Katolik kilisesi de bir tümeldir. Tümeller gerçek sayılmazsa, onun da gerçekliği kalmaz. Orta Çağ’da Katolik kilisesi, onu meydana getiren Katolik bireylerin üstünde ve onlardan bağımsız, tanrılık bir güç olduğu savındadır. Bu güç, ancak bir tümel, bir genel kavram olarak ayakta durabilir. Bundan ötürüdür ki adcılık, Katolik kilisesinin temellerini sarsmaktadır. Gerçekçilerle adcıların bu önemli tartışmalarında Abelardus araya giriyor ve tümeller kavramdır diyor. Bundan ötürü de onun öğretisine kavramcılık adını veriyorlar. Gerçekte Abelardus’un arabuluculuğu Aristotelesçi bir temele dayanmaktadır. Abelardus, tümel ne nesnelerden önce ne de onlardan sonradır, nesnelerin içindedir diyor. Aristoteles de Platon’un ayrı bir dünyada özel bir yerleri bulunduğunu söylediği idealara karşı çıkarak, tümeller ancak nesnelerin içinde varolurlar, demişti. Abelardus da bunu söylüyor ve gene Aristoteles gibi ekliyor: Tümeller, nesnelerin dışında ancak kavram olarak varolabilirler.

Görüldüğü gibi, Abaelardus’un bu savı, el altından adcılığı desteklemektedir.

Yeni Çağ’da Varlık Anlayışı

Uyanıştan (rönesanstan) günümüze kadar sürüp gelen Yeni Çağ’da varlık kavramı, metafizik ve idealist alanda, Antik Çağ’dan gelen temel idealist anlayışı sürdürmüştür. Sadece üç düşünür, kendilerine özgü birer mantık özelliği taşımakla dikkati çekebilirler. Bu düşünürler, Fransız düşünürü Descartes, İngiliz düşünürü Berkeley ve Alman düşünürü Hegel’dir.

Descartes sum quia cogito (Varım, çünkü düşünüyorum) diyor, böylelikle de varlığı bireysel ve öznel düşünceye bağlamış oluyor. Öznel düşüncecilik (sübjektif idealizm) Descartes’la başlar. Descartes’ın bu savı, düşüncecilik alanında birçok usdışı ve bilimdışı saçmalıklara yol açmıştır.

Berkeley de “Varlık algılanmadır” demekle bu saçmalıklara yeni bir temel koymaktadır. Dikkat edilirse Berkeley varlık deyimini, koyu metafizikçi ve idealistliğine karşın tüm metafizikçi ve idealistlerin tersine, varoluş anlamında kullanıyor ve onunla özdeği, eş deyişle fiziksel nesnelerin varlığını dile getiriyor. Ne var ki amacı, özdeksel varlığın yokluğunu kanıtlamak ve bunun sonucu olarak tanrısal varlığın varlığını kanıtlamaktır. Berkeley, özdeğin varlığı onaylanınca tanrı varlığının olanaksızlaşacağını bilecek kadar akıllıdır. Ama Berkeley, varoluşu varlığa indirgemekle, metafiziğe ve idealizme önemli bir yanılgı daha eklemektedir. Bu yanılgı, günümüz mızmız felsefelerinde dile gelişlerini bulan, ya varlığı varoluştan ya da varoluşu varlıktan üstün tutma gibi yeni ve bir sürü saçmalığa yol açacaktır.

Hegel’e göre varlık, evreni açıklayabilecek olan tek ve ilk ulamdır. Çünkü evrendeki tüm varoluşları teker teker soyutlayın, elinizde sadece varlık kalacaktır. Varlık, tüm varoluşlarda ortak olan tek şeydir ve en yüksek soyutlamadır. Bundan ötürüdür ki varlık tümeldir ve tümel olduğundan ötürü de nesneldir, ama varoluşu yoktur.

Hegel, bu savıyla, nesnel düşünceciliği (objektif idealizmi) doruğuna çıkarmaktadır.

Felsefe Açısından Varlık Nedir?

Tarihsel olarak bakıldığında felsefenin varlık sorunuyla başladığını söyleyebiliriz. Nitekim MÖ 624-546 yılları arasında İzmir’in güneyinde yer alan Milet kentinde yaşamış olan Thales (Tales) evrenin ana maddesinin ne olduğunu sorgulamışlardır. Evrenin ana maddesinin su olduğunu, her şeyin sudan meydana geldiğini ve yine suya dönüşeceğini ileri sürmüştür.

Felsefenin varlığa yaklaşımını şöyle özetleyebiliriz:

• Felsefe, varlığın var olup olmadığını, varsa ne olarak var olduğunu araştırır. Dış dünyadaki varlıkların gerçek mi? yoksa görünüşten mi ibaret olduğunu sorgular. Bunun için felsefenin varlığa yaklaşımı eleştireldir.
• Felsefe varlığa var olarak yaklaştığında varlığı genel olarak bir bütün olarak ele alır.
• Felsefe varlığı akıl yoluyla açıklar ve temellendirmeye çalışır.

Bilime Göre Varlık Nedir?

Birçok anlamda kullanılan varlık ifadesi, hem felsefenin hem de bilimin konusu olmuştur.

Derleyen: Sosyolog Ömer YILDIRIM
Kaynak: Atatürk Üniversitesi Sosyoloji Bölümü 1. Sınıf “Felsefeye Giriş” ve 3. Sınıf “Çağdaş Felsefe Tarihi” Dersi Ders Notları (Ömer YILDIRIM); Açık Öğretim Felsefe Ders Kitabı