Etik ve İnsan Hakları İlişkisi

İnsan haklarının hukukla ilişkisi iyi bilinir. Ama insan haklarıyla etik arasındaki zorunlu bağlantıdan pek söz edilmez. Oysa etik bir temel olmaksızın insan haklarından söz etmek mümkün değildir.

Belli bir insan anlayışına dayanan insan hakları düşüncesi, insana “insanca bir yaşamın”, insan onuruna uygun bir yaşamın sağlanmasının önkoşullarıyla ilgilidir. İnsana hangi koşullar sağlanır, insana neler yapılmaz ya da insan neleri yapmazsa insanca bir yaşamın sağlanabileceğini dile getirir insan hakları normları. Bu nedenle insan hakları düşüncesi özünde etik bir düşüncedir. İnsanın değer ya da onur sahibi olduğu, bu onura ya da değere uygun olarak davranılması -ya da kişilerin böyle davranması- gerektiğini dile getirir.

İnsan hakları bir ide, bir düşünce, bir gereklilik düşüncesidir. “‘Temel haklar’, ‘kişi hakları’, ‘temel kişi hakları’ diye de adlandırılan insan hakları, insanla ilgili bazı gereklilikleri -insan türünün bir üyesi olan her varlıkla ilgili bazı gereklilikleri dile getirirler. …Bu gereklilikler, insanın değerini koruma istemleri -yani kişileri, sırf insan olduklarından dolayı koruma istemleri- olarak karşımıza çıkar” (Kuçuradi 2009a, 58). Eylemde bulunan kişi, insan onuruna ya da değerine zarar vermek istemiyorsa, başka bir deyişle, etik eylemde bulunmak istiyorsa insan hakları normları, ona nasıl davranması gerektiğini söyler. İnsan hakları normları, kimi zaman neyin yapılması gerektiğini belirten pozitif normlar olarak, kimi zamansa kişi ne gibi bir davranışa maruz kalırsa bir hak ihlali olacağını belirten negatif normlar olarak karşımıza çıkar. Korumak istedikleri insan olma, insanın değeri ya da onurudur. Bu nedenle insan hakları normları etik normlardır. İnsana özgü olan olanakları kişilerde koruma istemlerini dillendirmektedir bu normlar. Bu olanakların gerçekleşmesini, gerçekleşebilmesini istiyorsak neyi yapmamamız, neyi de yapmamız gerektiğini dile getiren “gereklilik ifadeleridir” insan hakları normları.

Normlar, bir eylemi, bir sanat yapıtını, bir düşünceyi, bir durumu, bir kavramı vb. şeyleri değerlendirmeye yarayan ve genel olma veya genel geçer olma iddiasında olan önermelerdir.

İnsan Hakları Evrensel Bildirgesi’nde, İnsan Haklarını ve Temel Özgürlükleri Korumaya Dair Sözleşme’de karşımıza çıkan hep bu tür normlardır. Kimi zaman nasıl davranılması gerektiğini, kimi zaman nasıl davranılmaması gerektiğini, kimi zamansa neye izin verilip neye verilemeyeceğini ifade eden normlardır bunlar. Sözcüğün geniş anlamında etikle, kişi eylemleriyle ilgili standartlar, ölçütlerdir insan hakları normları. Türetildikleri ya da çıkarıldıkları yerler -kaynaklar- arasında farklılıklar olsa da tüm insan hakları normları eylemlere ilişkindirler. Yapılması ya da yapılmaması gerekenleri bildirirler.

Bu türden gerekliliklerdir tek tek hakları oluşturan. İnsana özgü, sırf insana özgü olanakları tek tek kişilerde korumak, bu nedenle insanın değerini korumak, bu arada her kişinin insan olarak kendi değerini korumak ya da korumayı istemektir. “Değer” kavramının taşıdığı düşünülen belirsizlik, “değerler” ile “değer olmayanlar”ın ayrılmasında yaşanan güçlükler nedeniyle, bugün çoğunlukla değerlerle ilgili konuşmaktan kaçınılmasına karşın, insan hakları ile etik bağlantısı insan hakları gündeminde yer alan konulardan biridir. Bunun nedeni ise “metafizik” sayılan yanlarına karşın, kaçınılamayacak bir konu görülmesidir. Korunması gereken ya da beklenen bir şeyden söz ediliyorsa o şeye değer verilmektedir ya da değerli bir şey olduğu düşünülmektedir. “İnsan hakları korunmalıdır” deniyorsa bunun temelinde insanın “değerli” bir varlık olduğu varsayımı yatmaktadır. Yoksa “Neden insan hakları?” sorusuyla karşı karşıya kalınır. Böyle bir soruya da yanıt verilmesi, insanın neden bazı temel haklara sahip olduğunun gösterilmesi, temellendirilmesiyle olur. Bu temellendirme de insanın değer ya da onura sahip bir varlık olması dışında bir sağlam zemine dayandırılamaz.

Derleyen: Sosyolog Ömer YILDIRIM
Kaynak: Atatürk Üniversitesi Sosyoloji Bölümü 1. Sınıf “Felsefeye Giriş” ve 3. Sınıf “Çağdaş Felsefe Tarihi” Dersi Ders Notları (Ömer YILDIRIM); Açık Öğretim Felsefe Ders Kitabı