Pekiştirme Nedir, Ceza Nedir, Pekiştirme ve Ceza Türleri Nelerdir?
Pekiştirme, olumlu pekiştirme ve olumsuz pekiştirme olarak ikiye ayrılır. Olumlu pekiştirme, davranışı takiben verilen ödüldür ve davranışın tekrar edilme olasılığını artırır. Olumsuz pekiştirme, hoşa gitmeyen uyarıcının ortamdan çekilmesiyle o davranışın (uyarıcıyı ortamdan çeken davranışın) tekrar olma olasılığını artırma işlemidir.
Tablo 3.1’de görüldüğü üzere, organizmaya yaptığı bir davranıştan sonra bir ödül vermek, o davranışı olumlu olarak pekiştirmek anlamına gelir. Ödül örneğin çocuğa bir çikolata vermek gibi somut bir pekiştireç olabilir ya da çocuğun başını okşayıp “aferin” demek gibi daha sembolik bir pekiştireç de olabilir. Her ne olursa olsun, ödül, ortama olumlu bir unsurun verilmesi anlamında olumludur. Diğer yandan olumsuz pekiştirme, organizmayı olumsuz bir durumdan kurtulmasını sağlayan davranışın pekiştirilmesini ifade eder. Örneğin başı ağrıyan bir insanın ağrı kesici alarak baş ağrısından kurtulmasında olduğu gibi. Olumsuz pekiştirme, organizma için itici olan bir uyarıcının ortamdan çekilmesinden dolayı olumsuzdur.
Tekrar etmek gerekirse, olumlu pekiştirme ortama organizma için hoşa gidici bir uyarıcı soktuğu için olumlu, olumsuz pekiştirme, ortamdan organizmaya itici gelen bir uyarıcıyı çektiği için olumsuzdur. Ama ister olumlu olsun ister olumsuz olsun, pekiştirme, her durumda davranışın tekrar olma olasılığını arttırır. Burada sıklıkla yapılan hata olumsuz pekiştirecin cezayla karıştırılmasıdır. Öğrenciler genellikle ödülü olumlu pekiştirmeyle, cezayı ise olumsuz pekiştirmeyle eşitleme eğilimindedir. Ödülün olumlu pekiştirme olduğu doğrudur, fakat cezanın olumsuz pekiştirme olmadığım vurgulamak gereklidir. Görüleceği gibi sonuç itibarıyla, ceza bir davranışın tekrar olma olasılığını azaltır ya da davranışı tamamen durdurur, oysa olumsuz pekiştireç davranışın tekrar olma olasılığını arttırır. Tekrar aynı örneğe döndüğünüzde şunu söyleyebiliriz: Ağrı kesici aldığında baş ağrısı kesilen birinin, tekrar başı ağrıdığında ağrı kesici alma olasılığı arttıracaktır. Bu örnekte pekiştireç ağrı kesici, pekiştirilen davranış ise ağrı kesici almadır.
Ceza da aynı pekiştirmede kullandığımız mantığa benzer olarak iki şekilde incelenebilir: “olumlu” ceza ve “olumsuz” ceza. Ya da bazıları bunu, birinci tip ve ikinci tip ceza olarak adlandırmaktadır. Olumlu cezada olumlu olan elbette cezanın kendisi değildir; burada “olumlu”dan kastedilen organizmaya itici gelen uyarıcının ortama direkt olarak verilmesidir. Bir çocuğu yalan söylediği için azarlamak ya da fiziksel olarak cezalandırmak gibi bir örnek bu tür cezaya girer. Diğer yandan, “olumsuz ceza”da, organizma, değer verdiği bir uyarıcıdan (ödülden) mahrum bırakılarak cezalandırılır. Daha teknik bir dille söylersek, bu tür ceza, organizmanın hoşuna giden uyarıcının ortamdan çekilmesini içerir. Yalan söylediği için bir çocuğu azarlamak yerine, eğer TV izlemeyi seviyorsa TV izlemesini yasaklamak böyle bir cezadır (Gray, 1999).
Derleyen: Sosyolog Ömer YILDIRIM
Kaynak: Atatürk Üniversitesi Sosyoloji Bölümü 1. Sınıf “Psikolojiye Giriş” ve 2. Sınıf “Deneysel Psikoloji”, 4. Sınıf “Sosyal Psikoloji” Dersi Ders Notları (Ömer YILDIRIM); Açık Öğretim Psikoloji Ders Kitapları ve MEB Liseler İçin Psikoloji Dersi Ders Kitapları
