Doğal Gözlem Nedir?
Belirli bir davranış konusunda doğrudan ve betimsel bilgi edinmenin yolu doğal gözlemdir. Bu tür araştırmalarda davranışa neden olan içsel süreçlere, yani duygu, düşünce, tutum veya niyetlere ilişkin bir veri elde edilemez, ancak söz konusu davranışın ortaya çıkış süreci incelenebilir. Doğal gözlem söz konusu davranışı sistematik bir biçimde gözlemeyi, kaydetmeyi (not tutmak ve/veya videoya çekmek) ve kodlamayı içermektedir. Akla gelebilecek tüm doğal mekanlarda doğal gözlem yapılabilir; okul, ev, sokak vb. Aslında hepimiz günlük yaşamımızda doğal gözlem yapmaktayız. Örneğin öğretmenimizin dersi nasıl anlattığını ya da parkta otururken oyun oynayan çocuklan seyrederken bir tür doğal gözlem yapmış oluruz. Psikologlar bizim yaptığımız bu gözlemlemeleri daha sistematik olarak gerçekleştirirler.
Doğal gözlem, doğal ortamında kendiliğinden ortaya çıkan bir davranışı araştırmada mükemmel bir yoldur. Ancak, gözlenen davranış belirli bir zamana, yere ve bir grup insana bağlı olduğundan, yani yinelenmeyen ve sadece bir kez görülebilecek nitelikte olduğundan, genel sonuçlar çıkarılmamalıdır. Ayrıca, doğal gözlemin bir başka sinirliliği “gözlemci etkisi” olarak adlandırılan durumdur. Yani, araştırmacının öznel yorumlarının işin içine girmesi çoğu kez kaçınılmaz olduğundan, birden fazla gözlemcinin raporlarını karşılaştırmalı olarak kullanmak bu yöntemin güvenilirliğini arttırabilir (Morris, 2002).
Bilimin gözlenebilir olayları incelediğini biliyoruz. Bu bakımdan, tüm bilimsel araştırmalarda gözlem vardır. Ancak bir araştırma yöntemi olan gözlemde, bilgi sadece gözlenerek elde edilir. Gözlem yönteminin en tipik örneği doğal gözlemdir.
Bilim dalları yeni kurulduğunda veya yeni alt dallar oluştuğunda, bunların kapsamına giren olayların pek çoğu henüz keşfedilmemiştir. Bilim insanının ilk görevi bu olayları keşfetmektir. Bunun, betimleme amacına hizmet eden bir etkinlik olduğunu artık biliyoruz. Bunun için en uygun yöntem, doğal gözlemdir.
• Doğal gözlem canlıların kendi doğal ortamlarında, doğal hâlleriyle gözlenmesini içerir.
• Doğal gözlemde, nelerin gözleneceğine ilişkin bir seçim yapılmaz; her davranış gözlenir.
• Doğal gözlemde, canlıların davranışlarına hiçbir müdahalede bulunulmaz, davranışlara hiçbir şekilde etki yapılmaz.
• Gözlemleri boyunca bilim insanı ayrıntılı kayıtlar tutar.
Şempanzelerin kendi doğal çevrelerinde gözlendiği alan çalışması bir doğal gözlemdir. Bir çocuğun uyanık saatlerindeki bütün davranışlarının, nöbetleşe çalışan 8 gözlemci tarafından gözlenip not edilmesi de bir doğal gözlemdir. Böyle çalışmalarda yüzlerce sayfalık not, çok sayıda fotoğraf, şema elde edilir.
Doğal gözlemdekinin aksine, sistematik gözlemde araştırmacı, seçilen belirli bir davranış üzerinde, sistematik olarak gözlem yapar. Diyelim ki şempanzeler üzerindeki doğal gözlemin amacı onların sosyal davranışlarını belirlemektir. Doğal gözlem sonucunda elde edilen bütün belgeler incelenir. Tutulan notların ve diğer belgelerin büyük kısmının bu amaca hizmet etmediği görülebilir. Ancak şimdi bilim insanının elinde, ilgilendiği konuda ayrıntılı bilgiler vardır. Bu bilgiler bilim insanının ilgilendiği konu üzerinde sistematik gözlem yapmasına olanak sağlar. Araştırmacı, sistematik gözlem yöntemini uygulayarak örneğin, şempanze kolonisinde liderin hangi özelliklere göre belirlendiğini inceler. Bu özelliklere sahip olan ve olmayan şempanzelerin lider seçilme olasılığını inceler.
Son sözde diyebiliriz ki doğal gözlem, araştırmacının olaylara hiçbir etkide bulunmadan olanı olduğu gibi incelemesidir. Doğal gözlemin bazı sakıncaları vardır. Örneğin gözlenen olay aynı olduğu hâlde farklı beklentileri, eğilimleri ve anlayış biçimleri olan insanlar olaya farklı yorumlar getirebilirler. Ayrıca doğal gözlem çok fazla zaman alır ve hemen kullanılacak bilgiler vermez.