Felsefe hakkında her şey…

Panteizm nedir?

10.06.2022
5.774
Panteizm nedir?

Panteizm, Tanrı ile evreni bir, aynı ve özdeş kılan ve kabul eden anlayıştır. Panteizm ayrıca tüm tanrıcılık ve kamu tanrıcılık adlarıyla da bilinmektedir.

Panteizm, doğayla tanrıyı özdeş kılmaktadır. Bu bağlamda doğa ile tanrıyı bir tutan felsefi yaklaşıma bir isim vermek isteyen İngiliz düşünür John Toland, 1705 yılında ‘panteizm’ terimini önermiştir ve bu terim Türkçemize kamu tanrıcılık ya da doğa tanrıcılık, hep tanrıcılık ve tüm tanrıcılık sözcükleriyle çevrilmiştir.

Panteist anlayışa göre, Tanrı’nın evrenden ayrı ve bağımsız bir varlığı yoktur. Aksine Tanrı doğada, nesnelerde ve her şeyde vardır. Her şey Tanrı’dır. Tanrı da evrenin kendisidir. Evrende var olan her şey aslında bir bütün olarak Tanrı’yı oluşturmaktadır. Yani Tanrı, evrendeki bütün varlıkların toplamıdır.

PANTEİZM NEDİR?

Tanrı’nın evrenin tek yaratıcısı olduğunu kabul etmekle birlikte, Tanrı ile evreni bir gören; var olan her şeyin Tanrı olduğunu, Tanrı’nın da var olan her şey olduğunu dile getiren yaklaşıma panteizm denir.

Panteizm genel anlamıyla “aşkın” bir Tanrı’nın varlığını yadsıyarak dünyanın üstünde ya da dışında bir Tanrı olmadığını savunan; var olan her şeyin tanrısal doğadan pay aldığını, bütün her şeyin Tanrı’nın bir parçası olduğunu ileri süren; dünyanın ya da doğanın bir bütün olarak Tanrı ile özdeş olduğunu savunan görüştür.

Panteizmin düşünsel kökleri Antik Çağ Yunan Stoacılığına kadar dayanmaktadır. Bu anlayışta olan çeşitli öğretilerin ortak yanı, doğayla Tanrı’yı bir ve aynı şey saymalarıdır. Felsefe tarihinde farklı bakış açılarına sahip filozoflar, bu bir ve aynılığa çeşitli yollardan varmaktalardır.

Örneğin panteizmi maddeci bir bakışla açıklayan öğretiler vardır. Doğalcı panteizm ya da maddeci panteizm adı altında toplanan bu öğretilere göre gerçek olan, evrendir; Tanrı ise evrendeki bütün varlıkların toplamıdır. Böyle olunca da Tanrı, maddesel bir tözden meydana gelmiş demektir.

Kimi incelemeciler panteizmin kökenini Ksenophanes ve Parmenides’e kadar uzatırlar. Bu bağlamda panteizmi, evrensel bir bircilik anlamında ele alırsak bunun kökleri çok daha eskilere (örneğin Hint mitolojisine) kadar uzatılabilir. Bu anlamda evrenin logos tarafından yönetildiğini ileri süren Herakleitos’tan İslam tasavvufuna kadar çok geniş bir alan panteist kabul edilir. Özellikle İslam tasavvufunun vahdeti vücut (varlık birliği) anlayışı katıksız bir panteizm fikri sunmaktadır.

Kökü Platon’da bulunan İskenderiye panteizmine ise göre gerçek olan Tanrı’dır ve her şey ondan türemiştir. Böyle olunca da maddesel evren tinsel bir tözden meydana gelmiş demektir.

Bu anlayış da iki biçimdir: Evren Tanrısal belirmedir savını ileri süren görüşe türümcülük, evren Tanrı’da içkindir savını ileri süren görüşe içkinci panteizm denir. Evrensel bir ruhun doğalaşarak oluşmakta bulunduğunu ileri süren Hegelcilik de bu kampta yer alır ve bu açıdan oluşçu panteizm adını alır.

Panteizm dogmalara bağlı Hristiyan ilahiyatçılar tarafından yaratıcı ile yaratılan arasındaki ayrımı yok ettiği, Tanrıyı belirsizleştirdiği, aşkın yerine bütünüyle içkin bir tanrı kavramı öne sürdüğü, insanın ve tanrının özgürlüğü düşüncesini dışladığı gerekçeleriyle reddedilmiştir.

Not: Panteizm ile panenteizm anlayışını birbirine karıştırmamak gerekir. Panenteizmden farklı olarak panteizm fikrinde, Tanrı’nın evrenden ayrı ve bağımsız bir varlığı yoktur.

Derleyen: Sosyolog Ömer YILDIRIM

BİR YORUM YAZIN

ZİYARETÇİ YORUMLARI - 0 YORUM

Henüz yorum yapılmamış.

2005'ten beri çevrim içi felsefe yapıyoruz...