Felsefe hakkında her şey…

Beş Tümel Nedir?

25.11.2019
27.294
Beş Tümel Nedir?

Beş tümel nedir, sorusu şöyle yanıtlanabilir: Porphyrios, “İsagoji” adlı eserinde, kavramların sıralanmasını beş tümel adı altında belirtmiştir. Özetle beş tümel, kavram sıralamasıdır.

Aristoteles, varlıklarla ilgili, farklı ve sınırsız sayıdaki bilgiler arasında, sınıflandırma yapmanın mümkün olduğunu düşünmüştür. Bu nedenle bütün bu bilgileri kapsamına alan on kategori sıralamıştır. Bu on kategori; nicelik, nitelik, görecelik, zaman, yer, durum, iyelik, etki, edilgi ve cevherdir.

Cevher, nesnelerin içinde bulunduğu oluş ve değişime karşın değişmeyen yönüdür. Cevher, dışındaki kategoriler fiziksel nesnelerin duyularla algılanabilen özelliklerini ifade eder. Varlıkların gösterdiği değişimlere rağmen algıladığımız özelliklerini veren ama değişmeyen ve algılanamayan cevherleri vardır.

Aristoteles’e göre, nesneleri bilmek, nesnelerin ortak özelliklerini belirleyen kavramları bilmektir. Örneğin; bitki kavramını bilmiyorsak, gördüğümüz nesnenin bitki olup olmadığını bilemeyiz. Bu nedenle Aristoteles, tekilin bilinebilmesinin ancak tümeli bilmekle mümkün olacağını söyler.

Aristoteles’e göre tek tek nesnelerin cevheri olduğu gibi, tümel kavramların da cevheri vardır. Böylece ortaya iki tür cevher çıkar: Birinci cevher (tekilin cevheri): Herhangi bir nesneye aittir. Tekil nesnelerin kendisiyle özdeşliğini ve onlardaki değişmeyen yönü belirtir.

İkinci cevher (tümelin cevheri): Tekil cevherlerin paylaştıkları temel niteliklerdir.

Birinci cevher, terimin kaplamıyla; ikinci cevher ise içlemiyle ilişkilidir. Dolayısıyla her iki cevher arasındaki ilişki aynı zamanda içlem-kapsam ilişkisidir.

Beş Tümel Nedir?

Porphyrios, İsagoji adlı eserinde, Aristoteles’in cevher (töz)le ilgili görüşlerini sistemli hâle getirmiştir. Kavramların sıralanmasını “beş tümel” adı altında belirtmiştir. Porphyrios ağacı olarak adlandırılan bu şematik sınıflandırmada, yukarıdan aşağıya inildiğinde bir kavramın kaplamı ve türü bulunur. Aşağıdan yukarıya doğru çıkıldığında ise bir kavramın içlemi ve cinsi bulunur.

Porphyrios ağacı

Porphyrios ağacı

Beş tümel şunlardır: cins, tür, ayırım, özgülük ve ilinti. Bunların tamamını, aşağıdaki konu başlıklarını takip ederek daha iyi kavrayabilirsiniz.

Beş Tümel: Cins Nedir?

Ortak özellikleri olan iki kavramdan, kaplamı daha geniş olan kavrama cins denir. Cins, iki genel kavramdan kaplamı daha geniş olan kavrama denir. Örneğin; Porphyrios ağacında “cismi olan”ın kaplamı “canlı”nm kapsamından daha geniş olduğundan “cismi olan”, “canlı”ya göre cins olur. Cins; yakın cins ve uzak cins olmak üzere ikiye ayrılır.

Bir türün doğrudan bağlı olduğu, hemen üstündeki cinse yakın cins, diğerlerine de uzak cins denir. Örneğin, canlı kavramının yakın cinsi cisim, uzak cinsi ise cevherdir.

yakın cinsi cisim, uzak cinsi ise cevherdir

yakın cinsi cisim, uzak cinsi ise cevherdir

Beş Tümel: Tür Nedir?

Tür, ortak özellikleri olan iki terimden içlemi daha fazla olan kavram ya da cinsin altında sıralanan şeylerdir. Örneğin “ağaç” cinsinin türüne, “meşe”, “çam” vb. girmektedir.

Tür, özel tür ve göreli tür olmak üzere ikiye ayrılır. Özel tür, cins olmayan ve başka türlere bölünemeyen türdür. Örneğin; “insan” özel türdür. Göreli tür, cins olabilen ve yeniden türlere bölünebilen türdür. Örneğin; canlı göreli türdür. Örneğin; müzik göreli türdür. Çünkü çok sesli ve tek sesli gibi türlere bölünerek cins olabilir. “Çökertme türküsü” özel türe örnektir. Çünkü “çökertme türküsü” yeniden türlere bölünemez ve cins olamaz.

Beş Tümel: Ayırım Nedir?

Türün, cinsinden farkını gösteren temel özelliğidir. Bir terimi cinsinden ayıran özelliktir. Örneğin; Porphyrios ağacına göre akıl, insanı duygulu cinsinden ayıran ayırımıdır.

Eğer ayırım, türü yakın cinsindeki ortaklarından ayırıyorsa yakın ayrım, uzak cinsindeki ortaklarından ayırıyorsa uzak ayrımdır. Örneğin; “düşünmek” insanın yakın ayırımı, “hareket etmek” ise uzak ayırımıdır.

Beş Tümel: Özgülük Nedir?

Yalnız bir türe ait olan ve zorunlu olarak ayırıma bağlı olan özelliktir. Örneğin; kültür ve sosyalleşme sadece insana ait bir özellik olduğundan, insanın özgülüğüdür.

Beş Tümel: İlinti Nedir?

Birçok türde ortaklaşa bulunan özelliklerdir. Örneğin; uyumak, büyümek, üremek insanın ilintisidir. Çünkü bu özellikler canlının bütün türlerinde ortaklaşa olarak bulunur.

Porphyrios, İsagoji adlı eserinde, kavramların sıralanmasını “beş tümel” adı altında belirtmiştir.

Kaynak: Ömer YILDIRIM’ın Kişisel Ders Notları. Atatürk Üniversitesi Sosyoloji Bölümü 3. Sınıf “Klasik Mantık” ve “Modern Mantık” Dersleri Ders Notları (Ömer YILDIRIM)

BİR YORUM YAZIN

ZİYARETÇİ YORUMLARI - 0 YORUM

Henüz yorum yapılmamış.

2005'ten beri çevrim içi felsefe yapıyoruz...