Kavram yanılgısı, kişinin bir kavramı anladığı şeklin, kavramın ortaklaşa kabul edilen anlamından önemli derecede farklılık göstermesi durumudur. Bunun sonucunda birçok terim, çoğu zaman birbirinin yerine kullanılır.

Örneğin, doğruluk ve gerçeklik başlığında da gördüğümüz gibi “Bu söylediklerin gerçek olamaz.” tümcesinde kullanılan “gerçek” kavramı hatalı kullanılmıştır. Çünkü bir şeyin gerçek olması, o şeyin cisim olarak var olması demektir. Doğruluk ise söylediklerimizin gerçeğe uygunluğu ile ilgilidir ve söylediklerimiz dış gerçekliğe uygun ise doğru, değilse yanlış olur. Bu durumda tümce “Bu söylediklerin doğru olamaz.” şeklinde olmalıdır. Görüldüğü gibi zihinde doğruluk kavramının yerine gerçeklik kavramının yer alması bir kavram yanılgısı örneğidir.

İlgili konu: Doğruluk ve gerçeklik arasındaki fark

Kavram yanılgısı bir konuda uzmanların üzerinde hemfikir oldukları görüşten uzak kalan kuvvetli ve sabit biçimli algı ya da kavrayıştır. Kişi yeni bilgiler öğrenirken bunları daha önceki bilgileri üzerine inşa eder. Sahip olduğu ön birikimler bazen yeni kavramların öğrenilmesinde yanlış öğrenmelere neden olurlar. Bunlar da karşımıza kavram yanılgısı olarak çıkar.

Kavram yanılgısı temeliyle ortaya çıkan en önemlisi sorunlardan birisi, kavram yanılgılarının bilgi niteliği taşımalarıdır. Kavram yanılgısına sahip bireyler bu yanılgıları bilgi olarak görürler ve daha da önemlisi bu bilgileri diğer bilgilerden ayırt etmezler.

Kavram yanılgıları, kişi için diğer açıklayıcı bilgilerden farklılık göstermez, aynı şekilde düzenlenir, yeni bilgilerin genelinde yer alır. Bu nedenle kavram yanılgılarını ortadan kaldırmak zordur. Çünkü, kavram yanılgıları kişinin kendi gözlemleri sonucu, uzun bir süreçte ortaya çıkar ve dolayısıyla kişi için daha değerli olabilir.

Kavram yanılgısı, doğruya ulaşmayı engelleyen bir etkendir.

Kavram yanılgılarının nedenleri

• Ön yargılar,
• Temeli ve kesinliği olmayan fikirler,
• Yanlış anlamalar,
• Gerçekliğe dair yanlış algılar,
• Ön bilgi eksiklikleri,
• Konuya dönük ilgisizlik.

Kavram yanılgısı örnekleri

1. “Bu davranışın hiç etik olmadı” ifadesinde etik sözcüğü, yanlış kullanılmıştır; çünkü etik, felsefenin bir disiplinidir. Bu tümcenin “Bu davranışın hiç ahlaki olmadı” biçiminde yazılması, kavram yanılgısını ortadan kaldıracaktır.
2. “Hava ısısı birden düştü” cümlesinde ısı sözcüğü, yanlış kullanılmıştır; çünkü ısı ile sıcaklık, aynı anlamı veren sözcükler değildir. Bu tümce, “Hava sıcaklığı birden düştü” diye düzeltilerek kavram yanılgısı ortadan kaldırılabilir.
3. “İnsanlara güzel davranmak gerekir” tümcesinde güzel sözcüğü, yanlış kullanılmıştır; çünkü güzel, estetiğin; iyi ise ahlakın konusudur. Bu bağlamda bu cümle “İnsanlara iyi davranmak gerekir” biçiminde düzeltildiğinde kavram yanılgısı ortadan kaldırılmış olacaktır.

Kavram yanılgıları nasıl giderilir?

Kavram yanılgılarının giderilmesinin en önemli aracı, kişinin zihnindeki kavram yanılgıları ile yüzleşmesidir. Bu yüzleşme bir süreç meselesidir ve bir anda gerçekleşemez. Bu bağlamda öncelikle kavram yanılgıları tespit edilmeli, iletişim kurularak bu yanılgılarla yüzleşme sağlanmalı, bilimsel yaklaşım ve modellerle kişinin bilgileri yeniden yapılandırılmalı ve yeni bilgilerin özümsenmesi için ilgili çalışmalar yapılmalıdır.

Kavramsal değişiminin sağlanabilmesi, dört stratejinin yerine getirilmesi ile mümkündür.

1. Kişi kendi bilgisinin karşılaştığı bir problemin çözümünde yetersiz kaldığını algılamalıdır. Aksi takdirde kendisine verilen yeni bilgiyi sorgulamak istemeyecektir.
2. Kişi yeni bilgiyi kavranabilir bulmalıdır.
3. Kişi yavaş yavaş yeni bilgiyi kavradıkça bu bilginin daha mantıklı olduğunu, daha önce karşılaştığı problemlere daha kolay çözüm bularak inanmalıdır.
4. Yeni bilgi kişiye daha sonra karşılaşacağı problemlerin çözümünde de kolaylık sağlamalıdır.

Sokratik yöntem, kavram yanılgılarının giderilmesi için kullanılabilecek en önemli yöntemlerden birisidir.

Hazırlayan: Sosyolog Ömer Yıldırım
Kaynak: Atatürk Üniversitesi Sosyoloji Bölümü 1. Sınıf “Felsefeye Giriş” ve “Sosyolojiye Giriş” Dersleri Ders Notları (Ömer YILDIRIM); Diğer Ders Notları (Ömer YILDIRIM), MEB Felsefe Ders Kitabı