Kant’ın Uzay ve Töz Anlayışı
Kant’ın tezleri uzayın a priori bir sezgi olduğunu gösterir.
Kendi dışımdaki şeyleri öğrenebilmek için onların benim dışımda olduklarını bilmek durumundayım. Ancak bu da uzay hakkında bu yolla bir şey öğrenemeyeceğimi gösterir: “Benim dışımda”nın ne demek olduğunu bilmezken bir şeyi nasıl kendimin dışına yerleştirebilirim? Uzay üzerinde ampirik olarak çalışmadan önce varsaydığım bir uzay bilgisine sahip olmalıyım. Uzayla a priori bir aşinalığı olmalı. Bu tezin olağandışı bir sonucu vardır. Uzayın kendisi a priori olduğuna göre dünyadaki şeylere ait değildir.
Ancak uzaydaki şeylerle ilgili deneyimimiz duyarlılığımızın bir özelliğidir. Kant’ın bir şeyin duyarlılıktan ayrı olarak düşünülen ve dolayısıyla zihinlerimizin dışında bulunan bir şey için kullandığı terimin, yani kendi içinde bir şeyin uzayla hiçbir ilgisi yoktur.
Kant zaman için aynı şeyi kanıtlamak üzere de benzer argümanları kullanır. Kant ardından madde gibi a priori kavramların varlığını kanıtlamaya döner. İlk olarak bizim iki tip değişimi, çeşitlilik ve değişikliği birbirinden ayırmamızı ister. Çeşitlilik şeylerin özellikleriyle ilgilidir: örneğin bir ağacın yaprakları yeşil ya da kahverengi olabilir. Değişim ağacın yaptığıdır: yaprakları yeşil ya da kahverengi yapan aynı ağaçtır. Bu ayrımı yapabilmek töz mefhumunu kullanmaktır: (töz olarak) ağaç değişir, ama (tözün özellikleri olarak) yapraklar çeşitlenir. Eğer bu ayrımı kabul etmezsek o zaman töz kavramının geçerliliğini de kabul edemeyiz.
Ne zaman değişim gerçekleşse bir şeyin varoluşa “fırladığı”m; yeşil yapraklı ağacın ortadan kalkmasıyla aynı zamanda kahverengi yapraklı ağacın hiçlikten var olmaya başladığını söylememiz gerekir. Kant’ın böyle bir görüşün imkansız olduğunu kanıtlaması gerekir. Bunun anahtarı da zaman belirlenmesidir. Zaman doğrudan deneyimlenemez (bir şey değildir); zamanı Kant’ın da gösterdiği gibi değişen ya da değişmeyen şeyler üzerinden deneyimleriz. Eğer zamanı yeşil yapraklı ağaç aracılığıyla ve aynı zamanda kahverengi yapraklı ağaç aracılığıyla ve ikisi arasında herhangi bir ilişki olmaksızın deneyimlersek, birbirinden farklı iki gerçek zamanı deneyimlemiş oluruz. Bu da çok saçma olacağı için Kant töz kavramının dünya hakkında bir deneyimimiz olmadan önce de olmasının kanıtlandığına inanır. Ve ampirik herhangi bir şeyi deneyim aracılığıyla öğrendiğimizden töz kavramı ampirik olamaz, ancak a priori olur.
Hazırlayan: Sosyolog Ömer YILDIRIM
Kaynak: Atatürk Üniversitesi Sosyoloji Bölümü 1. Sınıf “Felsefeye Giriş” ve 3. Sınıf “Çağdaş Felsefe Tarihi” Dersi Ders Notları (Ömer YILDIRIM); Açık Öğretim Felsefe Ders Kitabı
