Michel de Montaigne ve Denemeler, Deneme Türü ve Montaigne

Montaigne, deneme türünün kurucusu ve ilk büyük ustasıdır. Denemeler adını taşıyan ve üç cilt olarak yayımlanan eserinde birey ve toplumla ilgili her konu üzerinde durmuş, Orta Çağ’a alt düşünce ve inanç kalıplarının dışına çıkarak hemen her konuyu yeni baştan düşünmüş ve yazmıştır. Deneme türünün yaratıcısı olarak kabul edilir. En önemli eseri “Denemeler”de, insanı, özellikle de kendini büyük bir açıksözlülükle inceler.

Denemeler, (deneme türüne de ad olan yazılarıyla Montaigne; düşünce üretimiyle doğru diye bellenmiş katı kuralların değişebilirlik oranlarını buldu, aklın kuşkusu yoluyla gerçeklere yaklaşma yönetimini edindi, öncelikle kendini gözleyip tanıma ilkesiyle insancıl durumlarda bazı genellemelere gidilebileceğini öğrendi, gözlem gerçeklerini çözümleme yöntemiyle nice psikoloji durumunun aydınlatılabileceğini gördü, her bağnazlığa karşı “örnek insan” (Honnete Homme) hoş görüşüyle düşünce ve felsefe yazısının en çağdaş örneği olan deneme türünü var etti. Eserinden seçmeler son 40 yıl içinde Türkçede birçok kez basıldı.

Montaigne, kitaplığına kapanarak, okuduğu kitaplar ve döneminin yaşam tarzı üzerinde, bunlara ahlâk ve kurumlar hakkındaki görüşlerini katıp, gittikçe zenginleşen bir düşünme yöntemi geliştirdi. Antik düşünürlerin, özellikle Seneca’nın “felsefe yapmak, ölmeyi öğrenmektir” ilkesini çıkış noktası yaparak, deneme türünün ilk örneği olan kitabına kuşkucu bir nitelik kazandırdı. “Denemeler”de, kendinden söz ederek, kendi aracılığıyla genel olarak insanların durumunu ve dogmatik olmayan biçimde toplumsal değer yargılarını ele aldı. On yıllık bir çalışmadan sonra Montaigne, 1580’de Denemeler’in iki kitabını yayımladı. 1582’de gözden geçirilmiş ikinci basımından sonra, genişletilmiş yeni bir baskı hazırladıysa da yayımlayamadan öldü. Bu metin, Pierre de Brach ve Melle de Gournay tarafından birtakım yanlışlarla 1595’te yayımlandı. Sabahattin Eyüboğlu “Denemeler”den bir seçme yapıp Türkçeye çevirerek yayımlamıştır.

Yazar deneme türünü edebiyata kazandırmıştır. Bu türün en usta sanatçısıdır. “Denemeler” adlı yapıtıyla ortaçağın dogmatik düşünce kalıpların kırmıştır. Bu yapıtta birey ve toplumla ilgili her konunun üzerinde durmuş, gelenek ve görenekleri, inançları sorgulamıştır. Fransızcayı yabancı etkilerden kurtararak, yazı dili durumuna getiren sanatçı, özgür düşüncenin öncüsü olmuştur.

Hazırlayan: Sosyolog Ömer Yıldırım
Kaynak: Atatürk Üniversitesi Sosyoloji Bölümü 1. Sınıf “Felsefeye Giriş” ve 2., 3., 4. Sınıf “Felsefe Tarihi” Dersi Ders Notları (Ömer YILDIRIM)