Eleştirel Düşünme Becerisi ve Eğilimi

Bir becerinin temel niteliklerine sahip olma düzeyi ile o beceriyi gösterme arasında farklılık bulunmaktadır.

Örneğin, şiir yazma becerisine sahip bir birey ile şiir yazan bir birey arasında, becerinin davranışa yansıtılma farkı yatmaktadır. Eleştirel düşünmede de temel beceri ve donanıma sahip bir bireyin, bunu davranışa yansıtmama olasılığı mevcuttur. Dolayısıyla bireylerin sahip oldukları eleştirel düşünme potansiyellerini, davranışlarında sergilemeleri eleştirel düşünme eğilimleri aracılığıyla oluşmaktadır.

Eleştirel düşünme eğilimleri, bireylerin eleştirel düşünme davranışı sergilemelerinde etkili olan içsel motivasyonlardır. Bunlar tutumlar, entelektüel değerler ve zihin alışkanlıkları, yani açıkgörüşlülük, sistematik olma, kendine güven, meraklı olma, esnek olma, sorgulama, detaylı bilgi arayışında olma, empati ve farklı bakış açılarına saygılı olma gibi özellikleri kapsamaktadır.

Bireylerin eleştirel düşünme eğilimleri ile eleştirel düşünme becerisi arasında ilişki bulunmaktadır. Eleştirel düşünme eğilimleri için, eleştirel düşünme becerisine sahip olmak gerekmektedir.

Eleştirel düşünme becerileri olarak;

• Geçerli doğrular ile iddialar arasındaki farkı yakalama,
• Bilgiye ilişkin kaynakların güvenilirlik ve geçerliliğini test etme,
• İlişkisiz bilgileri ilgililer arasından ayırabilme,
• Tutarsız yargıların farkına varma,
• Ön yargı ve bilişsel hataları fark etme,
• İletişimi etkili kullanabilme,
• Etkili ve işlevsel sorular sorabilme,
• Üst bilişin farkında olma ve yönetebilme ifade edilebilmektedir.

Eleştirel düşünme becerileri duyuşsal ve bilişsel stratejiler olarak ele alınabilmektedir. Bireylerde bağımsız düşünebilme gücünü ortaya çıkarmayı amaçlayan duyuşsal stratejiler, bağımsız düşünme, tarafsız düşünebilme, duyguların altında yatan düşüncelerin farkına varma, yargılamayı erteleme, iç görü geliştirme olarak sıralanabilmektedir. Makro ve mikro beceriler olarak ikiye ayrılan bilişsel stratejiler ise farklı temel becerileri örgütleme (makro) ve bütün ile parça ilişkisi içinde parçanın anlamını yorumlamayı (mikro) sağlamaktadır.

Makro beceriler, aşırı basitleştirmeden kaçınma, düşünceleri yeni bağlamlara transfer etme, görüş geliştirme, problemleri ve iddiaları açık hâle getirme, düşünceleri açık hâle getirme, değerlendirme kriterleri geliştirme, bilgi kaynaklarının güvenirliğini ve geçerliliğini değerlendirme, etkili ve işlevsel sorular sorma ve soru sorma sürekliliğini sağlama, farklı görüşleri dikkate alma ve değerlendirme, yeni çözümler üretme ve mevcut çözümleri değerlendirme, eylemleri ve politikaları değerlendirme, her türlü mesajı anlama-yorumlama-kritik etme, disiplinlerarası ilişki kurma, sokratik tartışmayı uygulama, diyalojik düşünmeyi ve diyalektik düşünmeyi geliştirmeyi kapsamaktadır.

Mikro beceriler ise, gerçekler ile ideallerin ayrımına varma, eleştirel sözcük dağarcığı kullanma, düşüncelerin ayrımına varma, varsayımları inceleme, ilgisiz bilgileri ilgili olanlardan ayırt etme, akılcı çıkarımlar yapma, sonuç elde etmek için kanıtlara başvurma, çelişkileri fark etme, etkileri ve sonuçları keşfetme ve genellemeleri ayrıntılı hâle getirmeyi kapsamaktadır. Bireyler, eleştirel düşünme becerilerine sahip olsalar bile, bu becerileri gerektiği gibi kullanamayabilmektedirler. Eleştirel düşünme yeteneklerden ve eğilimlerden oluşmaktadır. Eleştirel düşünme eğilimlerini şu şekilde sınıflayabilmekteyiz;

• Tez ya da sorunun açık ifadesini arama,
• Nedenler arama,
• İyi bilgilendirilmeye çalışma,
• Güvenilir kaynakları kullanma ve kullanılan kaynakları belirtme,
• Durumu bütünüyle göz önüne alma,
• Ana noktaya bağlı kalmaya çalışma,
• Asıl ya da temel sorunu akılda tutma,
• Seçenekler arama,
• Açık fikirli olma,
• Başkalarının görüşlerini dikkate alma,
• Kanıt ve nedenlerin yeterli olmadığı durumlarda kararı erteleme,
• Kanıt ve nedenlerin yeterli olduğu durumlarda karar almaya yönelik davranış gösterme,
• Konunun izin verdiği ölçüde kesinlik arama,
• Karmaşık bir bütünün parçalarını düzenli bir biçimde ele alma,
• Diğer insanların duygularına, bilgi ve kültür düzeylerine duyarlı olma.

Kaynak: ATA-AÖF, EĞİTİM FELSEFESİ, Yrd. Doç. Dr. Osman Yılmaz KARTAL