Felsefe hakkında her şey…

Atomculuk nedir?

03.11.2019
9.761
Atomculuk nedir?

Atomculuk (bölünemezcilik) Okulu, maddeci filozoflar Empedokles ve Anaksagoras’ın ardından Leukippos ve onun öğrencisi Demokritos tarafından benzer bir materyalizm doğrultusunda oluşturdukları ve geliştirdikleri atom düşüncesiyle anılan felsefe okuludur.

Genel anlamıylaysa atomculuk, nesnelerin bölünmez parçalardan meydana geldiğini ileri süren öğretidir.

Empedokles, Anaksagoras ve Abdera düşünürleri (Leukippos ve Demokritos) (Epikuros ve Lukretius) Atomcu Okul adı altında toplanırlar. Bu düşünürlere göre yaratılmamış, yok olmayan, değişmeyen varlık özdeksel atomdur.

ATOM NEDİR?

Atom duyusal ya da görülür değil ama ancak düşünülebilir ya da kavramsaldır ve böyle olarak kökensel töz, arkedir. Demokritos atomları sosuz sayıda küçük parçacık olarak düşünür. Yok edilemez ve bütünüyle doludurlar, hiç boş uzay kapsamazlar. Bu yüzden Pisagor’un monası gibi matematiksel olarak bölünemeyen şeyler değil, fiziksel olarak bölünemeyen parçacıklardırlar. Bu yok edilemezlikleri nedeniyle ilksiz-sonsuzdurlar.

“Kesilemez” ya da “bölünemez” anlamına gelen atomun gene de şekilli olması Demokritos’un kurgul düşüncesindeki zayıflığa bağlıdır. Dışsal bileşimler böyle şekilli atomlar olmaksızın olanaksızdır.

Atomun Günümüzde Bilinen Yapısı

Atomun Günümüzde Bilinen Yapısı

ATOMCULUK

Felsefe, Antik Yunan döneminden bu yana iki ana kanaldan ilerlemiştir. Bunlardan birincisi Herakleitos’un başını çektiği, evrende değişimin esas olduğunu söyleyen ve onun ünlü sözü olan ‘Her şey gider’i sloganlaştıran değişimci kanaldır. Diğeri ise Parmenides’in değişimi yadsıyan, evrenin tüm görüntüsünün bir yanılsamadan ibaret olduğunu söyleyen değişime karşı kanaldır.

İşte bu kamplaşmada Herakleitos ve Parmenides’ten sonraki düşünürler, onlar kadar katı olmasalar da bir tavır aldılar. Atomcu felsefe ise bu iki kanalı da aşarak bir çeşit ‘Tez + Antitez = Sentez denklemi öne sürdü. Buna göre Parmenides’in aradığı yaratılmamış, yok olmayan, değişmeyen ‘Bir varlık’ atomcularda parçalanarak gözle görülemeyecek kadar küçültülmüştür, ancak atomlardan meydan gelen çoklukta yani evrende sürekli bir değişim esastır. İşte atomcu düşüncenin ana ilkesi budur.

Herakleitos

Herakleitos

Atomcu düşüncenin içinden çıktığı bir önemli çelişki de Parmenides’in birciliği (monizm) ile Empedokles’in çokçuluğu (plüralizm) arasındakidir. Empedokles’e göre toprak, hava, su ve ateş dört ana elementtir. Bunların farklı oranlarda karışmasıyla çokluk meydana gelir. Oysaki atomcularda ana öğe sayısı dört ile sınırlı değil sonsuzdur.

Bir de atomculuk ile Anaksagoras’ın ilişkisi önemlidir. Bilindiği üzere Anaksagoras’ın en büyük başarısı, ilk defa olarak o maddeden, ona hareket veren ve hükmeden kımıldatıcı gücü, nous’u (ruh ve akıl) ayırmıştır. Anaksagoras’la felsefede düalizm başlar. Bu düşünce daha sonra Platon ve Aristoteles’e geçerek felsefe tarihinde bugüne kadar gelmiştir. İşte Demokritos bu akıma kapılmayarak ruhun da maddi atomlardan meydana geldiğini söyleyerek felsefe tarihinin en güçlü materyalist düşüncesini ortaya koymuştur.

Atomculuğun Yunan düşüncesindeki temel yanlışlara düşmemiş olması onun en önemli artısıdır. Şöyle ki o dönemin çok bilinen paradoksları doğayı matematiksel açıklama çabasına karşın ortaya atılmıştı. Oysaki Demokritos ve Leukippos’un atomları geometrik olarak değil fiziksel olarak bölünemeyendir. Bu sayede bu teori kendine sağlam bir yer edinmiştir.

Atomcu okul bir yandan Parmenides’in monist yaklaşımına öte yandan Anaksagoras’ın çoğulcu yaklaşımına bir tür tepki olarak gelişmiştir; özellikle de birincisine karşı. Demokritos yalnızca varolanları değil ruhu da atomlardan oluşan bir şey olarak düşünerek materyalizmi ileri noktalara taşımış, felsefe tarihinde materyalizm eğilimi için en güçlü başlangıç noktalarından birini meydana getirmiştir.

ATOMCULUK NEDİR?

Atomcu okula göre evren bileşik cisimlerden oluşur, bunlarsa maddenin en küçük ve bölünemez parçası olarak kabul edilen atomlardan meydana gelir. Başka bir açıdan bu okul, evrendeki her şeyin boşluk içindeki hareketleri sonucu meydana geldiğini, dolayısıyla evrende mutlak anlamda bir nedenselliğin varolduğunu, insan ruhunun da daha incelmiş atomların hareketinden oluştuğunu, hatta bir yerde tanrıların bile maddesel olduklarını öne sürer.

Her şey görülemeyecek, hatta daha fazla bölünemeyecek kadar küçük atomlardan oluşur (Atom sözcüğü ufalanamayan anlamına gelen Yunanca kelimeden türemiştir). Var olan her şey atomlar ve boşluktur. Var olan bütün farklı nesneler, atomların boşlukta meydana getirdikleri farklı bileşimlerden ibarettir. Atomlar yaratılmamıştır ve yok edilemez; evrendeki bütün değişme ya atomların ya da yerlerinin değişmesinden meydana gelmiştir. Doğadaki her şey, bu bileşenlere ayrılabilir ve bu sebeple gördüğümüz tüm çeşitlilik aslında tek bir türe yani atomlara indirgenebilir.

Anaksagoras’tan farklı olarak Atomcular, bu sonsuz sayıdaki bileşenlerin niteliksel olarak değil sadece büyüklük ya da şekil anlamında niceliksel farklılıklar gösterdiklerini ifade ederler. Anaksagoras’ın Nous’una başvurmamış, her şeyi mekanik nedenlerle açıklamaya çalışmışlardır. Değişim zaten atomların içinde bire özsel nitelik olarak bulunmaktadır.

Elealılardan sonraki felsefenin temel problemi hareketin varlığını kanıtlamak, görünüşü kurtarmak ve algı dünyasındaki çokluğu ve değişimi temellendirmek olmuştur.

Elea felsefesinde varlık “bir”di ve cisimsel bir küre olarak düşünülmüştü. Yani belli mantıksal argümanlarla varlığın bir olduğu ve varlığın boşluk kalmayacak şekilde her şeyi doldurduğunu düşünüyorlardı. Tabii böyle bir durumda değişme olmazdı. Elealıdan sonraki filozoflar varlığın çok olduğunu söylemişlerdir.

Empedokles sudan toprağın meydana gelmeyeceğini anlamıştı ama toprak da kemikten meydana gelmez. Anaksagoras bu sorunu gördüğümüz her şeyin bir tohumu olduğunu söyleyerek aşmaya çalıştı. Ama bu ekonomik değildi sorunlarımızı çoğalttı. Bu noktada Demokritos sorunu çözmek istedi. Parmenides’in cisimsel, kütlesel küresini parçalayarak en alt düzeye indirdi. Ona göre evren, ya da varlık gözle görülemeyecek kadar küçük parçacıklardan meydana gelmiştir. Parmenides’in varlığa atfettiği tüm özellikleri bu küçük parçacıkların her birine atfetmiştir.

Elea Okulu

Elea Okulu

Bir anlamda Parmenides’in yekpare bir bütün, dev bir küre olan varlığını ufalamıştır. Parmenides’in varlığı, değişmez, dönüşmez, ölümsüz, ezelî, ebedî, belli bir yeri dolduran, herhangi bir boşluk içermeyecek ölçüde sıkı bir yapıydı.

Demokritos varlığın tüm bu özelliklerini evreni meydana getirdiğini düşündüğü küçük parçacıklara atfetti ve bu parçacıklara bozulmaz, parçalanmaz anlamına gelen atoma dedi. Bunlar sayıca sonsuz olan evrenin en temel yapı taşlarıydı. En temel özellikleri ise sıkılık, yani hiçbir boşluk içermeme, ezelîlik ve ebedîliktir. Bunlar evrende belli bir boşluğu ya da mekânı doldururlar yani sonsuz bir boşlukta hareket ederler. Bunlar birbirlerini meydana getirmemişlerdir çünkü hepsi birden ezelî biçimde mevcutturlar. Kendileri en küçük parçacıklar oldukları için daha küçük parçalara bölünmezler ve zaten tek parçadırlar. Bu yalınlık nedeniyle de asla bozulmaz ve parçalanmazdırlar. Başlangıçta ne iseler şimdi de öyledirler ve gelecekte de aynı şekilde kalacaklardır. Bu anlamda aslında varlığın korunumu gibi bir ilkenin ortaya konduğu söylenebilir.

Demokritos’a göre evren sınırsız bir boşlukla sonsuz sayıda atomdan meydana gelmiştir. Bu atomlar boşlukta hareket eder, birleşip dağılarak tüm evren olaylarını oluştururlar.

Elea felsefesinin en büyük sorunu boşluğun varlığını kabul etmemesiydi. Oysa Demokritos, kendi içlerinde hiçbir boşluk içermeyen atomların sonsuz bir boşlukta hareket ettiklerini söyleyerek bir anlamda boşluk fikrini benimsedi. Atomlar sonsuz sayıda oldukları için kuşkusuz bunların içinde devinecekleri boşluğun da bir sınırı olmaması gerekmekteydi. Yani Demokritosçu evren sonuçta iki şeyden, sonsuz sayıda atomdan ve sınırsız bir boşluktan oluşur.

Eğer Demokritos boşluk diye bir şeyi kabul etmeseydi bu atomlar asla hareket edemez, birbirleriyle âdeta bitişirlerdi. Böylece ortaya Parmenides’in yekpare bir yapı oluşturan sıkı varlık anlayışından farksız bir tablo çıkardı. Elbette Demokritos mutlak yokluk diye bir şeye inanmıyordu. Ona göre boşluk relativ bir yokluktur. Yani herhangi bir atomun bulunmaması durumudur.

Demokritos’un atomlarının hepsi aynı malzemeden yapılmıştır ve bu malzeme de doluluktur. Yani bir şeyi doldurmadır. Bu daha sonraki yıllarda madde anlayışının oluşmasında önemli bir ayrıntı olacaktır. Atomların bir diğer önemli özelliği ise birbirlerinden şekilleriyle ayırt edilebilmeleridir.

Bunların kimisi cilalı taş gibi yuvarlak, kimisi pürüzlü ve köşeli, kimisi üçgen prizma şeklinde, çengelli, kimisi deliklidir. Aralarındaki bu ayrım sayesinde evrendeki yapıca farklı şeyleri meydana getirebilirler. Mesela katı bir masa da atomlardan yapılmıştır, ruh gibi devingen bir yapı da. Ama masayı meydana getiren atomlar şekilce köşeli, ruhu meydana getirenler ise kaygan, pürüzsüz ve yuvarlaktır. Ayrıca atomlar arasında büyüklük bakımından da farklar bulunur. Kendisi atomlara belirgin bir ağırlık yüklememişse de sonraki atomcular bunu kabul etmek zorunda kalmışlardır.

Demokritos’ta değişimin temeli atomların birleşmeleri ve ayrılmalarıdır. Atomlar asla yok olmazlar ama birleşerek sonradan ortadan kalkacak bileşik yapılar meydana getirirler. Bu tabloda tüm değişim nicel bir temelde gerçekleşir.

Bu tabloyla varlığı meydana getiren nedir sorusuna cevap verilmiş olmaktadır. Şimdi kâinat, çokluk nasıl meydana geldi sorusuna cevap verilmesi gerekecektir. Demokritos’a göre atomlar ezelî ve ebedî bir düşüş, bir hareket içindedirler. Demokritos’a göre atomlarla beraber bir hareket de vardır ve bu hareket sonsuz bir düşüş şeklindedir. Öyle bir düşme ki merkezden yayılır.

Bu atomlar başlangıçta çarpma ve itme (bir araya gelme) ilişkisi içindedirler. Milyonlarca küçük parçacıklar bir yerlerden düşüyorlar ve birbirlerine çarpıyorlar. Bazıları bir araya gelip bazıları uzaklaşıyor. Bu noktada ezelî ve ebedî hareket ile atomları aynı zamanda düşünmüş, ikisinin birlikte ortaya çıktığını ileri sürmüştür. Kendisi farkında olmadan mutlak mekânı da düşünüyor. Böyle bir durumda yayılma var ve bu durum sürekli olarak vardır. Bu atomlardan bir kısmı öyle bir yapı meydana getiriyor ki bizim kâinatımız meydana geliyor. O da kâinatı bir kule şeklinde düşünüyor.

Demokritos, atomcu anlayışın fikir babasıdır.

Demokritos, atomcu anlayışın fikir babasıdır.

Boşluk sınırsız, atomlar da sayıca sonsuz oldukları için bu sonsuz malzemeden sonsuz sayıda kâinatın ortaya çıkması kaçınılmazdır. Kâinatın meydana gelmesinde atomlar kendi aralarında bir araya gelecek yapılar oluşturur; atomlar ve atom kümeleri. Bu atom kümeleri nesneleri meydana getirir.

Demokritos yeryüzünü tepsi biçiminde düşünür. Demek ki toprak belli atomların bir araya gelmesinden oluşmuştur. Daha sonra da belli atomlar suyu meydana getirirken belli atomlarsa gezegenleri oluşturur. Sürekli birbiriyle örtüşen atomlar ateşi, çok hareketli atomlar güneşi, ayı meydana getiriyor. Bazıları da canlıları dolayısıyla bitki, hayvan ve ruhu meydana getiriyor. Artık her şey aynı malzemeden yapılmış, her şey atomlardan meydana gelmiştir. Bu tablo, her şeyi tek bir yapıya indirgeyen birleştirilmiş bir doğa felsefesinin sonucudur.

Her nesne, her varlık atomların birleşmesinden meydana geldiğine göre birbirlerinin aynı olmalıdırlar. Fakat nesneler birbirlerinden farklı olduğuna göre bu durumda farklılığı yaratan şey nedir? Farklılık farklı nesne gruplarından, atom bileşiklerindeki farklılıklardan oluşur. Demokritos tam bu noktada eski geleneğe dönüş yapmış gibidir. Onlar da toprak, su, hava ve ateş gibi farklı unsurlar ileri sürüyorlardı. Demokritos bu bakımdan onlardan daha materyalist görünmemektedir. Ona göre nesneler arasındaki farklılıklar şu sebeplere dayanabilir:

  1. Farklılık atomların birleşme tarzında ortaya çıkabilir. A atomları, B atomları ve C atomları belli bir şekilde bir araya geldiğinde toprak, aynı atomlar farklı şekillerde birleşirlerse su meydana gelebilir. Demek ki farklı nesnelerin meydana gelmesinin sebebi aynı nesnelerin farklı biçimlerde birleşmesidir. Bu görüş bugünkü madde anlayışına da yakındır.
  2. Farklılığı meydana getiren farklı atom düzenlenişleridir. Benzer atomlar, farklı biçimlerde düzenlendiklerinde farklı nesneler ortaya çıkarabilirler.
  3. Diğer bir sebep, atomların nesnelerin düzenlenmesindeki konumudur. Aynı atomlar öyle şekilde düzenlenebilir ki farklı bir nesne verebilir. Demek ki farklılığın meydana gelmesinde değişik bileşikler benzer atomların bir araya gelme ve atomların nesnelerin içindeki konum farklılıklarından dolayıdır.

Demokritos ruhun da atomlardan meydana geldiğini söyleyerek Yunan dünyasının klasik ruh anlayışından büyük ölçüde uzaklaşmıştır. Ruh atomları en parlak, pürüzsüz, yuvarlak, cilalı ve bu yüzden de en devingen atomlardır.

Demokritos ruh atomlarının aynı zamanda hafif atomlar olduklarını, bu yüzden ölümden sonra kolayca uçup gittiklerini söylemekteydi. Ona göre ruh öldüğü zaman parçalara ayrılır ve havalanır. Yunan dünyasında ölümsüzlük parçalanmamak demektir. Demek ki Demokritos ölümsüzlüğe inanmamakta, ruhun beden öldüğü zaman çözülüp gideceğini düşünmekteydi. Demokritos ruhun ölümlü olduğunu ve beden öldükten sonra onun da parçalara ayrılıp dağılacağını söyleyen ilk isimdir.

Demokritos’a göre ruh da atomlardan oluşmuş bir yapıdır ve bu yüzden bedenin ölümünden sonra dağılıp gider. Demokritos Antik Yunan dünyasında ruhun ölümlü olduğunu bu denli açık biçimde söyleyen ilk kişilerden biri olmuştur.

Demokritos’a göre varlığın aslı atomlar ve atomların düzenlenişleridir. Gerçek atomların düzenlenişinden meydana gelmektedir. Ben atomları algılarımla duyumlarımla algılayamam, idrak edemem, doğrudan doğruya algıma konu yapamam. O zaman görünüş nasıl ortaya çıkar? Görünüşün ortaya çıkması için önce nesne olmalıdır. Nesne atomlardan meydana gelir. Bu da fizik bir nesne ortaya koyar. Atomlar nesnenin esasıdır. Görünüşün ortaya çıkması için ikinci koşul algılamadır. Demek ki algı da gerekir. Yani bir bilinç, zihin gerekiyor.

Demokritos’ta görünüş, nesnenin fizik yapısının benim duyu organlarım üzerindeki etkisinden meydana gelir. Ben atomları göremem ama atomlar benim üzerimde bir etki yaratır. Bu etkiden dolayı da görünüş ortaya çıkar. Burada nesnenin iki temel özelliğinden bahseder. 1- Nesnenin kendisi. 2- Benim organlarım üzerindeki etkisi. O hâlde atomların iki tür nitelikleri olduğu söylenebilir: Birincil ve ikincil nitelikler. ‹kincil nitelikler ona göre renk, koku, sertlik gibi duyu organlarıyla alglanabilen niteliklerdir ve bunlar uzlaşımsaldır.

Atomlar birincil ve ikincil olmak üzere iki tür özelliğe sahiptir. Birincil özellikler akılla kavranabilir. İkincil olanlar ise duyusal ve uzlaşımsaldır.

İlgili konular:

Hazırlayan: Sosyolog Ömer YILDIRIM
Kaynak: Ömer YILDIRIM’ın Kişisel Ders Notları. Atatürk Üniversitesi Sosyoloji Bölümü 1. Sınıf “Felsefeye Giriş” ve 2., 3., 4. Sınıf “Felsefe Tarihi” Dersleri Ders Notları (Ömer YILDIRIM); Açık Öğretim Felsefe Ders Kitabı

BİR YORUM YAZIN

ZİYARETÇİ YORUMLARI - 0 YORUM

Henüz yorum yapılmamış.

2005'ten beri çevrim içi felsefe yapıyoruz...