Baruch Spinoza’da Zihin-Beden Paralelizmi Nedir?

Spinoza, zihin-beden ilişkisi sorununu çözmek için paralelizm olarak adlandırılan bir görüş ileri sürdü. Ona göre ruh ve madde ayrı tözler değil, tek tözün sıfatları, yani tözün özünü oluşturan temel nitelikleridir.

Bu biricik töz de Tanrı ya da Doğadır: Doğanın bir tek düzeni vardır ve ruh ile madde bu tek düzene dâhildir. Ama insan türü sayıca bir tek modusu anlatır. Biz bu modusu bir uzam modusu olarak da, zihin modusu olarak da düşünebiliriz. Onlar aynı şeyin sadece görünümleridir. Bu yaklaşım çifte görünüm kuramı olarak da adlandırılır; bir paranın iki yüzü gibi. Böylece her beden bir ideye, kavrama karşılık gelir. Spinoza’ya göre zihin bedenin kavramıdır ve bedendeki oluşumların zihinde mutlaka bir kavramı, idesi olmalıdır. Yani bedende bir fiziksel oluşum ortaya çıktığında zihinde buna karşılık gelen bir zihinsel oluşum ortaya çıkacaktır.

Zihinle beden arasındaki ilişki bu paralel oluşumlar biçiminde gerçekleşir. Bu durumda biz bir kişiyi bir bakıma zihinsel ideleri aracılığıyla betimleyebiliriz, bir bakıma da bir beden varlığı olarak, o açıdan sahip olduğu özellikler aracılığıyla betimleyebiliriz. Bu durumda zihin ve bedenin işlemde bulunduğu yapı bir ve aynı yapıdır. Yani zihin ve beden bu anlamda özdeş şeylerdir; bir bakıma tek bir tözdürler ve bu töz de Tanrı’dır. Burada insanlık, Tanr’ının sonlu versiyonu olarak karşımıza çıkar çünkü o, Tanrı’nın düşünce ve uzam sıfatlarının bir modusudur. Tanrı’dan zorunlulukla çıkan ruh (zihin) ve madde sıfatları kendi doğrultularında akıp giderken bir yerde kesiştikleri için mi insan modusu ortaya çıktı? Yoksa bu iki sıfat kaynaktan çıkıp kendi yollarına girmeden önce ikisini de bünyesinde barındıracak biçimde önce sonlu insan modusu mu oluştu? İnsan varlığı Spinoza sisteminin tutarlılığını bozar gibi görünüyor.

Hazırlayan: Sosyolog Ömer YILDIRIM
Kaynak: Ömer YILDIRIM’ın Kişisel Ders Notları. Atatürk Üniversitesi Sosyoloji Bölümü 1. Sınıf “Felsefeye Giriş” ve 2., 3., 4. Sınıf “Felsefe Tarihi” Dersleri Ders Notları (Ömer YILDIRIM); Açık Öğretim Felsefe Ders Kitabı