Felsefe hakkında her şey…

Milet (Miletos) Okulu ve Arkhe Sorunu

11.11.2019
9.619
Milet (Miletos) Okulu ve Arkhe Sorunu

Miletos Okulu, bugün Aydın ili sınırları içinde bulunan Miletos şehrinde etkinlik göstermiş bir felsefe okuludur. Bu okulun temsilcileri olan Thales, Anaksimandros ve Anaksimenes, gösterdikleri düşünsel etkinlikle ve yöneldikleri sorunlarla felsefe tarihinin ilk filozofları olmuşlardır.

Milet Okulu ile beraber ortaya çıkan bu yeni düşünme anlayışının en temel kavramı kuşkusuz arkhe idi. Yunancada başlangıç, ilk, ana kaynak gibi anlamlara gelen arkhe kavramı Aristoteles’in “Metafizik” adlı eserinde de söz konusu edilmekte ve iki ana düzeyde değerlendirilmektedir.

Bunlardan birincisi her şeyin kendisinden meydana geldiği, türediği şey (arkhe) nedir? İkincisi ise bu tek bir arkheden evrendeki bütün bu görünür çokluk, yani bileşik olan şeyler (suntheta) nasıl olup da meydana gelmişlerdir (genesis).

Aristoteles’in Metafizik isimli eserinde ele aldığı arkhe kavramına ilişkin iki farklı yaklaşım sergilenmiştir. Bunlardan birincisi, doğada bulunan varlıkların arkhe olduğuna yönelik yaklaşımdır. Bu yaklaşım uyarınca arkhe; toprak, su, hava ve ateşten herhangi biri veya bunların hepsi olarak düşünülmekteydi.

Burada dikkate değer nokta, arkhe olarak değerlendirilen unsurun doğada bulunuyor olmasıdır. Bu gelenek Thales’in suyu, Anaksimenes’in havası ve Empedokles’in dört element (toprak, su, hava ve ateş) anlayışıyla sürdürülmüştür.

Empedokles

Empedokles

İkinci yaklaşıma göre ise arkhe, duyularla kavranamayan, doğada bulunmayan soyut varlıklardır.

Bunların örnekleri; Anaksimandros’un apeironu (belirsiz olan), Parmenides’in küre şeklindeki Bir’i, Pythagoras’ın geometrik nesneleri ya da sayıları, Demokritos’un duyularla algılanamayan atoma kavramıdır. Eski Yunan düşüncesini temsil eden düşünürlerin ele alınmasında ve değerlendirilmesinde, bu düşünürler şu soruların birkaçı veya hepsine verdikleri yanıtlar doğrultusunda değerlendirilebilir ve sınıflandırılabilirler:

  1. Her şeyin kaynağı (arkhe) nedir?
  2. Bu kaynaktan diğer tüm şeyler nasıl meydana gelmişlerdir (genesis)?
  3. Yerin (yani Dünya’nın) şekli ve evrendeki konumu nedir?
  4. Gökteki varlıkların konumu ve evrendeki konumu nedir?
  5. Doğa olayları ne şekilde açıklanmaktadır?
  6. Dini ve tanrısal konularla ilgili görüşleri nelerdir?

Mitostan logosa doğru gerçekleşen dönüşüm Aristoteles tarafından (bkz. Metafizik, 1091b4-10) şöyle anlatılmaktadır: “Ama gerçekte onların dünya kuralları-dünya yöneticisi değişiyor: Her şeyi mitsel bir damar içinde değil, kendi aralarındaki karışımdan ilk çıkan kuşak en iyi şeyleri yaptı diyor kimileri, yani Perecydes ve diğerleri” (Barnes, 1982: 60).

İlk Neden (Arkhe)

İlk Neden (Arkhe)

Milet Okulu’nun üç filozofu da Aristoteles tarafından “Fizikçiler” olarak adlandırılmıştır. Çünkü bu üç düşünür de yalnızca doğa ile ilgili konularla ilgilenmişlerdir.

Üçü de doğa olaylarını yine doğal nedenlere bağlı kalarak açıklamaya çalışmışlardır. Kuşkusuz ki bu filozoflar zaman zaman Tanrılardan da söz etmişlerdir. Onlar Tanrılar ile doğadaki yaratıcı ve yapıcı gücü anlamıştır.

Anaksimenes ruhtan da söz etmiştir; fakat ondaki ruh anlayışı, yaşamı ayakta tutan “nefes”ten başkası değildir. Bu üç filozofta da din ve ahlak problemleri çok fazla yer almaz. Bunların yapıtları şiirsel değil, düz yazı biçimindedir.

Miletos Okuluyla birlikte Eski Yunan dünyasında mitos temelli düşünme biçimlerinden logos temelli, yani felsefe temelli düşünme biçimlerine doğru bir dönüşüm başlamıştır. Bu anlayış, doğanın doğa dışı unsurlarla değil, doğanın kendisinden hareketle açıklanması anlayışının filizlenmesi anlamına gelmektedir.

MİLET OKULU

Hangi Filozofa Göre Arkhe Nedir?

Miletos okuluyla beraber ortaya çıkan düşünme anlayışının temel kavramlarından biri Arkhe’dir.

Arkhe, Aristoteles’in Metafizik adlı eserinde söz konusu edilmekte ve iki ana düzeyde değerlendirilmektedir. Bunlardan birincisi her şeyin kendisinden meydana geldiği, türediği şey (arkhe) nedir? İkincisi ise bu Arkhe’den tüm bir çokluk yani bileşik olanlar (suntheta) nasıl olup da meydana (genesis) gelmişlerdir. Arkhenin ne olduğuna ilişkin iki farklı yaklaşım sergilenmiştir.

Bunlardan birincisi, doğada bulunan varlıkların arkhe olduğuna yönelik yaklaşımdır. Bu yaklaşım uyarınca arkhe; su, hava veya toprak, hava, su veya ateş’ten biri veya hepsi birlikte olarak düşünülmekteydi. Burada dikkate değer nokta, arkhe olarak değerlendirilen unsurun doğada bulunuyor olmasıdır.

Bu gelenek Thales’in Su’yu, Anaksimenes’in Hava’sı ve Empedokles’in Dört Element anlayışıyla sürdürülmüştür. İkinci yaklaşıma göre ise arkhe, duyularla kavranamayan, doğada bulunmayan soyut varlıklardır. Bunların örnekleri; Anaksimandros’un apeironu (belirsiz olan), Parmenides’in küre şeklindeki Bir’i, Pythagoras’ın geometrik nesneleri-sayıları, Demokritos’un duyularla algılanamayan Atoma’sıdır.

Thales için arkhe, sudur.

Thales için arkhe, sudur.

Thales’e Göre Arkhe Nedir?

Eski Çağ Ege Medeniyetinde arkhe sorununun felsefe bakımından ilk ele alınışının örneğini Milet okulunun mensubu ve bu okulun kurucusu kabul edilen Thales’te görmekteyiz.

İlk filozof Thales, evrendeki tüm şeylerin sudan meydana geldiğini düşünmekte, suyu arkhe olarak belirlemekteydi. Böylece evrendeki görünür çokluğu, tek bir ortak kökene indirgeyen ilk düşünür odur. Üstelik evrendeki her şeyin kökeni olarak ortaya konan bu başlangıç (arkhe), mitoslarda olduğu gibi doğaüstü bir yapı değil, bizzat doğanın kendisinde bulunan bir unsurdur.

Öte yandan Thales, suya bir tür tanrısallık, canlılık, ruhsallık atfederek aslında mitoslardakinden daha rasyonel bir tanrısallık anlayışı önermiştir. Bu düşünceye, canlı-maddecilik (hylozoizm) denmektedir.

Anaksimandros için arkhe, apeirondur.

Anaksimandros için arkhe, apeirondur.

Anaksimandros’a Göre Arkhe Nedir?

Thales’in öğrencisi Anaksimandros su gibi maddi bir yapı yerine, apeiron adı verilen, nicelik bakımından sınırsız/sonsuz, nitelik bakımından belirsiz bir yapıyı arkhe olarak belirlemiş, her şeyin ondan gelip ona döneceğini savunmuştur.

Anaksimandros’un, apeiron kavramıyla maddi özelliklerden arınmış, bu yüzden duyulara hitap etmeyen metafizik bir soyutlamaya eriştiği açıktır. Belki de her şeyin kendisinden meydana geldiği ilk kökenin, maddi özelliklerden bağışık olması gerektiğini düşünmekteydi.

Apeiron, sadece bir ilke olarak değil, aynı zamanda evrende hüküm süren zıtlar arası mücadelenin genel yasası gibi de düşünülmüştür.

Anaksimandros, evrende tek bir yasanın hüküm sürdüğünü ilk kez dile getirmiştir. Yasa, bir anlamda mitoslardaki kör kaderin (moira) yerini almıştır.

Anaksimenes için arkhe, havadır.

Anaksimenes için arkhe, havadır.

Anaksimenes’e Göre Arkhe Nedir?

Anaksimenes, apeiron gibi belirsiz bir yapının maddi evreni açıklamada güçlükler doğuracağını düşünmüş ama yine de apeiron kavramının içerdiği sonsuzluk düşüncesinden etkilenmiştir. Bu yüzden hem maddi ve belirli bir yapı olarak gördüğü hem de sınırsız/sonsuz olarak düşündüğü havayı, şeylerin arkhesi olarak belirlemiştir.

Thales suyu, Anaksimandros apeironu arkhe olarak belirlemiş ama her şeyin sudan ya da apeirondan nasıl meydana geldiklerini açıkça ortaya koymamışlardı. Oysa Anaksimenes, havaya, genleşme ve yoğuşma şeklinde iki tür hareket atfederek diğer şeylerin arkheden nasıl meydana geldiklerini ilk kez açıklama çalışmış, böylece oluş sorununa ilk çözümü açıkça önermiştir.

Buna göre hava genleştikçe ateşe yoğuştukça ateşe, toprağa, suya dönüşmektedir. Thales, Anaksimandros ve Anaksimenes, sonraki Yunan düşünürlerinin büyük bir kısmını meşgul edecek olan bu iki temel sorunu, arkhe ve oluş sorununu ilk kez ortaya koymuş ve bu sorunlara ilk çözümleri önermiş olmaları bakımından son derece önemlidirler.

Hazırlayan: Sosyolog Ömer YILDIRIM
Kaynak: Ömer YILDIRIM’ın Kişisel Ders Notları. Atatürk Üniversitesi Sosyoloji Bölümü 1. Sınıf “Felsefeye Giriş” ve 2., 3., 4. Sınıf “Felsefe Tarihi” Dersleri Ders Notları (Ömer YILDIRIM); Açık Öğretim Felsefe Ders Kitabı

BİR YORUM YAZIN

ZİYARETÇİ YORUMLARI - 3 YORUM
  1. Havva dedi ki:

    Millet okulu filozoflarin varlığın kaynağı olarak bir arkhe belirlemelerinin altında yatan nedeni nedir?

    1. Ömer YILDIRIM dedi ki:

      Merak odağının doğa olmasıdır. “Bunca şey, nasıl var olabilir? Neyle?..”

  2. Barbaros dedi ki:

    Milet Okulu filozofları, bir ilk olarak Nasıl sorusunu sormuştur. Bu soru Fiziğin temel sorusu olup Bilimin yolunu açmışlardır.

2005'ten beri çevrim içi felsefe yapıyoruz...